همان گونه که در گزارش های پیشین موردبحث قرار گرفت تحولات اقتصادی که در قرن بیست و یکم به وقوع پیوسته است نویددهنده دورانی است که در آن شاهد نقش‌آفرینی فزاینده حکمرانی هوشمند خواهیم بود. در این شیوه از حکمرانی نقش فناوری های جدید قابل‌توجه است. چرا که تجربه قرن بیستم که در آن توسعه اقتصادی و تولید ثروت مبتنی بر سوخت های فسیلی بود نشان داده است که این شیوه از تنظیم اقتصاد موجد هزینه های اقتصادی و زیست‌محیطی گسترده ای برای جهان خواهد بود. خطراتی نظیر گرمایش جهانی، تغییر اقلیم و نگرانی های زیست‌محیطی باعث گردیده است که بسیاری از کشورهای جهان برنامه های گسترده ای را برای کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی آغاز نمایند. این برنامه ها شامل افزایش بهره وری، توسعه فناوری های جدید برای تولید انرژی پاک و کاهش مصرف سوخت های فسیلی است. برآیند این امر در نهایت کاهش مصرف سوخت های فسیلی خواهد بود که مهم‌ترین تأثیرات خود را در دو بعد به جا خواهد گذاشت:
(1) جهان شاهد تنزل جایگاه سوخت های فسیلی در فرایندهای اقتصادی خواهد بود؛
(2) کشورهای تولیدکننده نفت خام بخش مهمی از درآمدهای خارجی خود را از دست خواهند داد و به‌این‌ترتیب به‌آرامی در معرض ریسک های ژئواکونومیک جدیدی قرار خواهند گرفت.
(3) کاهش اهمیت سوخت های فسیلی باعث تغییر در معادلات ژئوپلیتیک جهان خواهد گردید که در نهایت می تواند به ضرر کشورهای بزرگ تولیدکننده نفت باشد.
اهمیت این موارد به‌قدری فزاینده است که تعدادی از کشورهای بزرگ تولیدکننده انرژی فسیلی جهان برنامه های پیش دستانهای را برای رویارویی با تغییراتی که در ژئو اکونومی جهان به وقوع خواهد پیوست آغاز کرده اند. در این فرایند به نظر میرسد که سه کشور قطر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی را می توان در فهرست اقتصادهای نفتی که برای تحول زیرساخت های اقتصادی خود پیش‌گام شدهاند طبقه بندی کرد. هرکدام از این کشورها برنامه ها و راهبردهای مختلفی را برای دستیابی به توسعه اقتصادی پایدار در قرن بیست و یکم موردتوجه قرار داده اند که باید به‌صورت مفصل به آن ها پرداخت. در این چارچوب باتوجه‌به اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک عربستان سعودی در معادلات منطقه ای غرب آسیا تلاش خواهد شد که در گام نخست و در ادامه تحلیل هایی که پیش‌ازاین ارائه شده است به ارزیابی راهبردهای عربستان سعودی پرداخته شود.
در مجموعه گزارش هایی که در مورد استراتژی های بزرگ و کوچک عربستان سعودی برای تحول توسعه اقتصادی ارائه گردید به‌صورت مفصل اجزای آن ها مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید که عربستان در چارچوب چه نقشه راهی قصد بازسازی زیرساخت های اقتصاد خود را دارد و در نهایت به این نتیجه رسیده است که به نظر می رسد تمرکز اصلی عربستان سعودی برای قرن بیست و یکم بر روی تبدیل‌شدن به یک قدرت بزرگ در حوزه فناوری های جدید، هوش مصنوعی و ژئوپلیتیک فضای مجازی است. در این چارچوب عربستان سعودی هدف عمده خود را به‌گونه‌ای تعیین کرده است که در چند دهه آینده به یکی از قدرت های بزرگ جهان در حوزه هوش مصنوعی تبدیل شود و به‌این‌ترتیب بتواند اقتصاد خود را بر اساس اهمیت فضای مجازی و معادلات جدید قدرت در آن بازسازی کند. برای دستیابی به این هدف دو ریز استراتژی توسط عربستان سعودی در حال پیگیری است:
(1) ایجاد زیرساخت های اقتصادی، فناورانه، اجتماعی، رفاهی و همچنین آموزش و جذب نیروی انسانی کارآمد در حوزه هوش مصنوعی و فضای مجازی؛
(2) کسب امتیاز مالکیت معنوی در حوزه فناوری ها و ابداعات جدید در حوزه هوش مصنوعی و فضای مجازی.
در تحلیل استراتژی های عربستان سعودی به‌صورت مفصل به گزینه نخست پرداخته می‌شود. اکنون تلاش خواهیم کرد تا به پایه دوم استراتژی عربستان سعودی برای تبدیل‌شدن به یک قدرت مهم در حوزه ژئوپلیتیک فضای مجازی پرداخته شود.
عربستان سعودی به‌خوبی میداند که برای تحول اقتصاد خود به سه مجموعه به‌هم‌پیوسته زیر نیازمند است:
(1) نیروی انسانی؛
(2) زیرساخت های فناورانه؛
(3) مالکیت فناوری؛
(4) منابع مالی.
در زمینه هدف گذاری به نظر می رسد که عربستان سعودی انتخاب هوشمندانه ای را مدنظر قرار داده است و تلاش این کشور برای تبدیل‌شدن به یک قدرت برتر در حوزه هوش مصنوعی یک رویکرد آینده نگرانه اقتصادی است. اما اتخاذ این رویکرد متضمن برتری یافتن بر مجموعه متنوعی از چالش ها است:
(1) عربستان سعودی نیازمند آن است که برای کاربرد و توسعه این فناوری ها ابتدا در زمینه نیروی انسانی متناسب با این هدف به خودکفایی یا قابلیت جذب بالا برسد.
نمودار شماره 1: مقایسه درصد جمعیتی که در عربستان موفق به تکمیل دوره دوم تحصیلات (دبیرستان) نشده اند
مشکلی که عربستان سعودی با آن مواجه است این است که در حال حاضر ظرفیت دانشگاه های این کشور برای پاسخگویی به نیازهای فراروی این کشور کافی نیست. در پایان سال 2021 میلادی تعداد 62 مؤسسه آموزشی دانشگاهی در عربستان سعودی فعال بودند که در آنها 1.82 میلیون دانشجو مشغول به تحصیل بودند. مشکل عربستان سعودی این است که با وجود نرخ بالای توسعه انسانی میزان گرایش به تحصیلات دانشگاهی در میان افراد بزرگسال پایین تر از سایر کشورهای عضو گروه 20 است. به‌عبارت‌دیگر، حدود 46 درصد جمعیت عربستان سعودی تا کنون موفق به تکمیل دوره دبیرستان نشده اند که در مقایسه با 19 کشور دیگر عضو گروه 20 رقم بسیار بالایی است (نمودار شماره 1).
نمودار شماره 2: مقایسه به‌کارگیری نیروی انسانی آموزش‌دیده بر حسب جنسیت
در کنار سطح پایین آموزش های تخصصی در میان شهروندان عربستان سعودی چالش دیگری که پیش روی عربستان سعودی قرار دارد این موضوع است که سطح تحصیلات دانشگاهی در کشور عربستان سعودی در مقایسه با سایر کشورهای گروه 20 پایین تر است (24 درصد). مشکل بعدی در زمینه توسعه نیروی انسانی شکافی است که در زمینه اشتغال زنان برای عربستان سعودی وجود دارد. همان گونه که در نمودار شماره 2 به نمایش گذاشته شده است داده های تحصیلات و اشتغال نیروی متخصص زن و مرد نشان می دهد که در عربستان سعودی شکاف جنسیتی قابل‌توجهی در زمینه به‌کارگیری متخصصان زن وجود دارد و همین مسئله باعث گردیده است که در زمینه کاربرد توسعه نیروی انسانی متخصص در زمینه هوش مصنوعی در حوزه های مختلف مشکلات متعددی در پیش روی عربستان سعودی وجود داشته باشد. همین موضوع در نهایت حکومت عربستان سعودی را بر آن داشته است که با توسعه دانشگاه‌ها، ایجاد فرصت های شغلی جدید و ارائه فرصت های تحصیلی جدید به زنان آنان را برای ورود به این عرصه آماده کند و هم‌زمان در آینده بتواند از این ظرفیت برای پیشبرد طرح تحول اقتصادی خود استفاده کند. بااین‌وجود، به نظر می رسد که حداقل 10 سال زمان نیاز است تا عربستان سعودی بتواند این شکاف جنسیتی را از میان ببرد و زمینه مناسبی را برای به‌کارگیری نیروی متخصص آماده کند. در نتیجه در حال حاضر عربستان سعودی ناگزیر است که با تمرکز بر حوزه های دیگر زمینه را آماده کند تا در آینده بتواند از فرصت های به وجود آمده برای تقویت جایگاه خود در زمینه هوش مصنوعی و توسعه مبتنی بر علم و فناوری بهره جوید.
(2) زیرساخت های اقتصادی عربستان سعودی همچنان آماده نیست. این مسئله باعث شده است که عربستان سعودی با استفاده از صندوق سرمایه گذاری عمومی یک طرح بلندپروازانه را شروع کند تا با ایجاد همه زیرساخت های موردنیاز اقتصادی، تفریحی، مسکونی، رفاهی و… زمینه را برای ورود به عصر هوش مصنوعی فراهم کند.
(3) منابع مالی سومین چالشی است که عربستان سعودی با آن مواجه است. برای تأمین منابع مالی، عربستان سعودی تلاش کرده است تا با اصلاح ساختار صندوق سرمایه¬گذاری عمومی و تقویت منابع مالی و دارایی های آن منابع لازم را برای سرمایه گذاری در حوزه های فناوری های جدید و طرح های جدید اقتصادی فراهم کند. بااین‌وجود به نظر می رسد که این سرمایه گذاری ها بار مالی زیادی برای اقتصاد عربستان سعودی به همراه داشته باشند.
(4) مهم‌ترین چالشی که عربستان سعودی با آن مواجه است مسئله مالکیت فناوری های جدید است که به این کشور اجازه می دهد تا در آینده نقش فعالانه ای در حوزه ژئوپلیتیک مجازی بر عهده داشته باشد.
عربستان سعودی در حال حاضر با مجموعه ای از ریسک های ژئواکونومیک مواجه است که در حوزه انسانی، اقتصادی، زیرساختی، دانش و توسعه با آن ها مواجه است. چنانچه این کشور بخواهد برای دستیابی به قدرت ژئوپلیتیک در عرصه فضای مجازی صبر کند تا در این حوزه ها به توسعه لازم دست پیدا کند نیازمند آن است که حداقل 10 سال برنامه ها و اهداف خود را با به تعویق بیندازند تا آمادگی لازم را پیدا کند. در مقابل باتوجه‌به ریسک های ژئواکونومیکی که این کشور با آن مواجه است و هم‌زمان به سبب رقابت های ژئوپلیتیکی که با کشورهای منطقه غرب آسیا دارد این کشور دست به اتخاذ یک ریسک محاسبه شده زده است تا به‌زعم خود بتواند پیشاپیش برتری ژئوپلیتیک خود را در عرصه فضای مجازی بر رقبای منطقه¬ای تحمیل نموده و در آینده نیز به یکی از قدرت های برتر جهان در عرصه هوش مصنوعی و فناوری های جدید تبدیل شود. این ریسک محاسبه شده عربستان سعودی عبارت است از:
سرمایه گذاری در شرکت های بزرگ دانش‌بنیان جهانی که در زمینه کاربرد هوش مصنوعی و فناوری های جدید در حوزه¬های مختلف فعال هستند.
در این راستا عربستان سعودی مجموعه ای از شرکت های مختلف را شناسایی کرده است که در حوزه های مختلف هوش مصنوعی مشغول به فعالیت هستند. ازیک‌طرف، به‌عنوان‌مثال این کشور به سرمایه گذاری در شرکت لوسید ایر که تولیدکننده خودروهای هوشمند نسل 5 است پرداخته است تا در آینده بتواند یک سهم مهم در تولید خودروهای خودران و هوشمند داشته باشد. از طرف دیگر، صندوق سرمایه گذاری عربستان سعودی با شناسایی صندوق های سرمایه گذاری در حوزه استارتاپ¬های فناوری در ایالات متحده آمریکا و اروپا به دنبال آن است که با خرید سهام این شرکت ها بخشی از حق مالکیت معنوی محصولات و فناوری های جدیدی که در حال معرفی به جهان است را به دست بیاورد. در این میان به نظر می رسد بزرگ‌ترین اقدام عربستان در زمینه ژئوپلیتیک فضای مجازی به سرمایه گذاری 45 میلیارد دلاری صندوق سرمایه گذاری عمومی عربستان سعودی در پروژه سافت بانک ویژن مربوط باشد.
سافت بانک ویژن یکی از زیرمجموعه‌های شرکت ژاپنی سافت بانک است که باهدف ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید در عرصه فناوری های جدید و هوش مصنوعی ایجاد شده است. این شرکت تا کنون موفق گردیده است که به جذب 100 میلیارد دلار سرمایه دست یابد که از میان این سرمایه گذاران می توان به شرکت اپل آمریکا اشاره کرد. شرکت سافت بانک به‌عنوان یک شرکت تأمین‌کننده سرمایه برای فعالیت های اقتصادی و فناوری در حوزه هایی نظیر ارتباطات، حمل‌ونقل، سلامت، گردشگری، بانکداری، تحلیل داده، معاملات مالی و… منابع پولی لازم را برای تحقیق و توسعه فراهم می کند و در مقابل با در اختیار گرفتن بخشی از حق مالکیت معنوی ابداعات و محصولات معرفی شده توسط شرکای سافت بانک به یک درآمد پایدار اقتصادی دست پیدا می کند. سافت بانک ویژن از این نظر می تواند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین فرصت های ژئواکونومیک جهان در عصر هوش مصنوعی موردتوجه قرار گیرد که به مالکان و سرمایه گذاران خود اجازه آن را می دهد تا از مزایای اقتصادی و فرصت¬های جدیدی که توسط مؤسسات زیرمجموعه آن ایجاد می شود در راستای اهداف خود بهره برداری نمایند. در این چارچوب، عربستان سعودی با سرمایه گذاری 45 میلیارد دلاری در سافت بانک ویژن یک راه میانبر برای خود تعریف کرده است تا در قبال تسهیلات مالی که برای این شرکت فراهم کرده است هم‌زمان با کسب سود، از حقوق مالکیت معنوی محصولات آن نیز بهره¬مند شود. باتوجه‌به اینکه بخش مهمی از زیرمجموعه¬های سافت بانک ویژن برنامه‌های میان‌مدت و بلند مدتی را برای تحقق فناوری‌های خود ارائه داده اند به نظر می رسد که عربستان سعودی تلاش می کند در حوزه ژئوپلیتیک فضای مجازی در یک استراتژی بلندمدت به فرصت‌های جدید دست پیدا کند. دسترسی عربستان سعودی به محصولات، مالکیت و فناوری¬های سافت بانک ویژن باعث خواهد شد که این کشور در مقایسه با سایر کشورهای درحال‌توسعه نظیر ایران و ترکیه به مزیت‌های ژئواکونومیکی جدیدی در حوزه فناوری دست پیدا کند و حتی از این مزیت های ژئواکونومیکی که به سبب حق مالکیت معنوی به دست می¬آورد برای پیشبرد رقابت های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خویش نیز بهره برداری نماید. این موضوع درنهایت می تواند برای عربستان سعودی یک فرصت بزرگ ژئواکونومیک و برای رقبای این کشور تهدیدات و ریسک های جدید ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک را ایجاد کند و دامنه رقابت و تنش های منطقه ای را بیش‌ازپیش به حوزه فناوری های نوین گسترش دهد. در این فرایند به‌احتمال زیاد عربستان ممکن است که در برخی از حوزه های مرتبط با ژئوپلیتیک فضای مجازی به برتری دست یابد که نتایج آن بسته به بازیگرانی که در کنار یا در روبه روی عربستان سعودی قرار می گیرند می تواند متفاوت باشد.
به‌صورت خلاصه باید گفت که عربستان سعودی با آگاهی از مزیت ها، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدهایی که در زمینه تحول توسعه اقتصادی با آنها مواجه است تلاش می کند تا ضمن توسعه انسانی، توسعه زیرساختی و فراهم نمودن منابع مالی، با استفاده از کسب حق مالکیت معنوی محصولات و فناوری های جدید در حوزه هوش مصنوعی و ژئوپلیتیک فضای مجازی نه‌تنها بر رقبای منطقه ای خود برتری پیدا کند، بلکه در آینده به یکی از قدرت های برتر جهان در این حوزه ها تبدیل شود. این مسئله در صورت تحقق می تواند پیامدهای منطقه ای گسترده¬ای برای این کشور و همسایگان آن به همراه داشته باشد و به‌نوعی نقشه بازی رقابت های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک را در این منطقه دستخوش دگرگونی های شگرفی نماید. از این رو به نظر می¬رسد می توان با تمرکز بر این حوزه ها به شناسایی فرصت ها و تهدیدات ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جدیدی پرداخت که در حال ظهور هستند.