زمستان در راه است! این جمله بخش مهمی از راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و البته رویکردهای ژئوپلیتیک انرژی این کشور را در ۹ماهه نخست سال 2022 میلادی را معرفی می کرد. رویکرد ایستا و به‌دوراز پویایی ایران در درک ماهیت سیاست بین الملل و عوامل مؤثر بر آن باعث شد که چندماهه گذشته به‌سرعت فرصت های ژئوپلیتیک جمهوری اسلامی ایران با سرعتی قابل‌توجه به ریسک های بلندمدت تبدیل گردد. برآوردهای اشتباه دستگاه سیاست خارجی و استراتژیست های انرژی وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران که وظیفه ارائه مشاوره مستقیم و مشارکت در تصمیم سازی سیاست های کلان در حوزه های سیاست خارجی و سیاستگذاری انرژی را بر عهده داشتند زمینه آن را فراهم کرد که متأسفانه ضربات سختی به منافع ملی ایران وارد شود.
ازیک‌طرف، شرط بندی جمهوری اسلامی ایران بر روی پیروزی روسیه در ریسک های ژئوپلیتیک انرژی تحمیل شده بر اروپا، و از طرف دیگر، اتخاذ رویکرد صبر استراتژیک برای فرارسیدن فصل سرد سال و تعلیق مذاکرات احیای برجام مهم‌ترین اشتباهات تاکتیکی جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی بود. نخست آنکه، استراتژیست های سیاست خارجی ایران به‌صورت عجیبی از ماهیت سیال سیاست بین الملل غفلت ورزیدند و با وجود پویاتر شدن سیاست خارجی و انرژی اروپا برای مقابله با جنگ انرژی روسیه از فرصت ژئوپلیتیک انرژی ایجاد شده برای ایران چشم پوشیدند. دوم آنکه، امید واهی گسترش ریسک های ژئوپلیتیک انرژی اروپا در نتیجه کاهش واردات گاز از روسیه دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را در یک چرخه باطل از اشتباهات استراتژیک در فرایند تصمیم سازی انداخت و به‌این‌ترتیب هم‌زمان با نابودی قریب‌الوقوع امیدهای احیای برجام بازارهای انرژی اروپا را یک‌به‌یک به رقبای منطقه ای ایران تقدیم کرد. آخرین مورد از شکست های استراتژیک ایران در حوزه ژئوپلیتیک انرژی گسترش همکاری های جمهوری آذربایجان با کشورهای اروپای شرقی برای افزایش سهم این کشور در بازارهای انرژی اروپا بود.
رهبران جمهوری آذربایجان، با آگاهی از آسیب پذیری این کشور در برابر فشارهای روسیه رویکردی را در راهبردهای ژئوپلیتیک انرژی خود برگزیدند که ضمن کاهش ریسک های ژئوپلیتیک تحمیل شده از سوی روسیه، گشاینده فرصت های ژئوپلیتیک انرژی جدید برای این کشور بودند. در چهارچوب این استراتژی، در شش‌ماهه نخست سال 2022 میلادی در حالی که در ایران استراتژیست های انرژی با ارائه تحلیل های غیرمنطقی از تداوم و گسترش ریسک ژئوپلیتیک انرژی در اروپا صحبت به میان می آوردند، دستگاه سیاست خارجی جمهوری آذربایجان به‌دقت برنامه های اتحادیه اروپا برای کاهش ریسک ژئوپلیتیک وابستگی به انرژی روسیه را مدنظر قرار دادند و در نهایت در ماه اکتبر سال 2022 میلادی دیپلماسی انرژی خود را به‌سرعت گسترش دادند تا از فرصت به وجود آمده نهایت بهره برداری را به عمل بیاورند. در چارچوب دیپلماسی انرژی، جمهوری آذربایجان موفق گردید که با نهایی کردن مذاکرات خود با اتحادیه اروپا سهم گاز صادراتی خود به این قاره را به میزان 300 میلیون مترمکعب برای تحویل در ابتدای سال 2023 میلادی افزایش دهد. این افزایش سهم گاز صادراتی جمهوری آذربایجان به اتحادیه اروپا را از 11.3 میلیارد مترمکعب در سال 2022 میلادی به 11.6 میلیارد مترمکعب در سال 2023 خواهد رساند. هرچند باتوجه‌به بازار 412 میلیارد مترمکعبی گاز اروپا در سال جاری، این افزایش اندک به نظر می رسد. اما باید در نظر داشت که باتوجه‌به وسعت، جمعیت، اندازه اقتصاد و حجم ذخایر انرژی تثبیت شده جمهوری آذربایجان این مقدار افزایش به نسبت یک پیروزی بزرگ برای ژئواکونومی جمهوری آذربایجان خواهد بود.
تحلیل های داده های انرژی تولید و صادر شده توسط جمهوری آذربایجان نشان‌دهنده آن است که این کشور در پایان سال 2021 میلادی 19 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صادر کرده است. بااین‌وجود زیرکی و فرصت طلبی این کشور در سنجش درست ریسک ها و فرصت های ژئوپلیتیک انرژی اروپا در سال 2022 میلادی باعث گردید که روند صادرات گاز طبیعی این کشور به‌صورت کلی یک افزایش قابل‌توجه 25 درصدی را در تقاضا برای گاز طبیعی این کشور ایجاد کند. بر همین اساس برآورد می شود که در سال 2023 میلادی حجم گاز صادر شده جمهوری آذربایجان به کشورهای اروپایی (که شامل ترکیه نیز می گردد) به بیش از 24 میلیارد مترمکعب برسد که نشان‌دهنده یک افزایش قابل‌توجه 5 میلیارد مترمکعبی است.
علاوه بر صادرات گاز طبیعی، جمهوری آذربایجان در ماه دسامبر سال 2022 میلادی برنامه همکاری بلندمدت اقتصادی در زمینه انرژی برق را با کشورهای جمهوری گرجستان، رومانی و مجارستان را نهایی کرد که به باکو اجازه می دهد تا ایجاد و نصب یک خط انتقال برق از بستر دریای سیاه در آینده انرژی برق سبز تولید شده را از مبدأ آذربایجان به اتحادیه اروپا صادر کند. این خبر را باید یک ریسک ژئوپلیتیک انرژی بزرگ برای ایران قلمداد کرد، چرا که نشان‌دهنده آن است که رقبای منطقه ای ایران در بازارهای انرژی نه‌تنها در حال اختصاص‌دادن سهم ایران در بازار انرژی های فسیلی اروپا هستند، بلکه با شناخت خردمندانه از روندهای حاکم بر آینده ژئوپلیتیک انرژی جهان در مسیر تحول در جایگاه ژئوپلیتیک انرژی خود گام بر می دارند. به‌این‌ترتیب، جمهوری آذربایجان به نخستین کشور همسایه و رقیب انرژی ایران در جهان تبدیل می شود که با راهبردهای آینده نگرانه خود به دنبال تطبیق ساختار ژئواکونومیک خود با تحولات جهانی، به بازارهای انرژی پاک اروپا وارد می شود. این موضوع بیانگر آن است که جمهوری آذربایجان با آگاهی از محدودیت های بلند مدتی که در پیش روی بازارهای انرژی فسیلی وجود دارد به دنبال ایجاد فرصت های ژئوپلیتیک انرژی جدید است و در این راه تلاش می کند از رقبای بالقوه خود نظیر ایران سبقت بگیرد.
به‌صورت خلاصه، رویکردهای جمهوری آذربایجان در انرژی های فسیلی و پاک نشان‌دهنده آن است که تغییر در ژئوپلیتیک انرژی جهان دیگر یک احتمال نیست، بلکه یک واقعیت است که غفلت از آن می تواند بیش از پیش به زیان منافع ملی ایران تبدیل شود. به‌این‌ترتیب می توان گفت، ایران در حال حاضر با دو ریسک ژئوپلیتیک انرژی عمده روبه‌رو است که هر چه سریع‌تر باید برای مدیریت آن ها چاره‌اندیشی کند:
(1) ازدست‌دادن سهم خود از بازارهای انرژی فسیلی جهان؛
(2) عقب ماندن از تحولات در حال وقوع در ژئوپلیتیک انرژی جهان که در نتیجه رقابتی‌شدن قیمت انرژی های پاک به وجود آمده است.
