منطقه ژئوپلیتیک قفقاز یکی از مناطقی است که به سبب نقشی که در برقراری ارتباط منطقه آسیای مرکزی با جهان پیرامون دارد از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این منطقه سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان قرار دارند که با وجود وسعت اندک، به سبب موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فردی که دارند از اهمیت بسزایی در سیاست های جهانی برخوردار هستند. در این فرایند جایگاه ارمنستان می تواند منحصربه‌فرد باشد.
ارمنستان یکی از کوچک‌ترین و درعین‌حال فقیرترین کشورهای استقلال‌یافته از شوروی سابق است که به سبب ویژگی های جمعیتی، ضعف ساختارهای اقتصادی، مختصات قومی و مذهبی و همچنین همسایگی با دو کشور به نسبت قدرتمندتر و در عین حال رقیب، ترکیه و جمهوری آذربایجان به‌صورت پیوسته از نظر ژئوپلیتیک در حال تضعیف شدن است. هرچند در ابتدای دهه 1990 میلادی در جنگ نخست قره باغ ارتش تازه به استقلال رسیده ارمنستان که یک سهم به نسبت قابل‌توجه از تجهیزات نظامی شوروی سابق را به ارث برده بود توانست بر ارتش جمهوری آذربایجان برتری یابد، اما در طول سه دهه بعد این برتری نظامی از میان رفت. ریشه این تحول نظامی را باید در منابع نفتی سرشار جمهوری آذربایجان جستجو کرد که به حکومت این کشور اجازه داده است تا از درآمدهای نفتی خود برای تجهیز و نوسازی نیروهای مسلح خود بهره برداری نماید. افزون بر این، حرکت جمهوری آذربایجان به سمت ترکیه و کسب حمایت های معنوی، سیاسی و لجستیک از همسایه غربی ارمنستان، باعث گردید که ارمنستان از نظر نظامی در موقعیت فرودست قرار گیرد و در جنگ سال 2021 متحمل شکست شود.
ارمنستان تا پیش‌ازاین تنها متحد استراتژیک روسیه در قفقاز جنوبی محسوب می شد، اما این اتحاد بیشتر جنبه نمادین داشت. چرا که این کشور هیچ‌گونه کمک اقتصادی، تسلیحاتی یا نظامی را از روسیه دریافت نکرد. علاوه بر این نزدیکی روابط جمهوری آذربایجان با آمریکا نیز به یکی از موانع نزدیکی ارمنستان به آمریکا تبدیل شده بود. اما در چند سال اخیر معادلات ژئوپلیتیک در منطقه قفقاز دستخوش تحولات گسترده ای شد که در نهایت زمینه را برای گسترش روابط ارمنستان و آمریکا فراهم نماید به‌گونه‌ای که نانسی پلوسی به‌عنوان رئیس کنگره آمریکا یک سفر رسمی را به ارمنستان انجام داد که از نظر سیاسی منتقل‌کننده این پیام است که آمریکا در بحران کنونی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در کنار ارمنستان ایستاده است:
(1) حرکت ترکیه تحت رهبری اردوغان به سمت اتخاذ مواضع مستقل از آمریکا و نزدیکی این کشور به روسیه برای دریافت تسلیحات جدید باعث بروز تنش هایی در روابط آمریکا و ترکیه شده است و در کنار عوامل دیگر زمینه را برای گسترش بی اعتمادی آمریکا به ترکیه فراهم کرده است. این مسئله در کنار حمایت ترکیه از سیاست های جنگی جمهوری آذربایجان باعث شده است آمریکا در مورد گسترش نفوذ ژئوپلیتیک ترکیه در قفقاز نگران شود.
(2) درگیرشدن روسیه در بحران اوکراین و تحریم های اقتصادی که علیه این کشور اعمال شده است در عمل باعث محدود شدن دامنه نفوذ این کشور در ارمنستان شده است. کاهش نفوذ روسیه در ارمنستان و آگاهی رهبران این کشور از این نکته که روسیه منافع قابل‌توجهی در حمایت از ارمنستان ندارد حکومت ارمنستان را به این نتیجه رسانده است که باید به سمت آمریکا حرکت نمایند.
(3) این تحلیل در میان سیاستگذاران سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا وجود دارد که کشور ارمنستان به‌عنوان یک کشور مسیحی از سوی دو کشور مسلمان تحت‌فشار قرار گرفته است و در خطر قرار دارد. این موضوع در کنار سابقه ترکیه در نسل‌کشی ارامنه در جنگ جهانی اول باعث شده است که در حلقه های سیاست خارجی آمریکا و به‌خصوص لابی های نمایندگان کنگره این تفسیر مطرح گردد که در صورت عدم مداخله آمریکا در بحران قره باغ ممکن است که مردم ارمنستان در معرض خطر یک نسل کشی جدید قرار گیرند. همین موضوع به‌صورت مستقیم یکی از عواملی بوده است که نانسی پلوسی را بر آن داشته است که یک سفر رسمی به ارمنستان داشته باشد.
(4) قدرت گرفتن ارتش جمهوری آذربایجان هرچند در کوتاه‌مدت به نفع حفظ امنیت این متحد سنتی آمریکا است، اما تحلیل این موضوع در چارچوب یک دیدگاه وسیع‌تر نشان می دهد که موازنه قوا در قفقاز به هم خواهد خورد و همین عدم موازنه قوا زمینه را برای گسترش تنش های ژئوپلیتیک فراهم خواهد کرد؛ بنابراین ایالات متحده آمریکا در تلاش است که در همین آغاز راه شرایط ژئوپلیتیک منطقه قفقاز را به‌گونه‌ای مدیریت نماید که در آن موازنه قوا به برتری مطلق جمهوری آذربایجان منجر نشود.
(5) رویکرد فرعی آمریکا موضوع نفوذ ایران است. سیاستمداران آمریکا از این نکته آگاه هستند که حفظ خطوط مرزی بین المللی با جمهوری ارمنستان تأمین‌کننده منافع ملی ایران است. همین موضوع باعث خواهد شد که در نهایت ایران حداقل به‌صورت غیرمستقیم در بحران ارمنستان – آذربایجان مداخله نماید. این امر از نظر ژئوپلیتیک به زیان آمریکا خواهد بود. ایالات متحده آمریکا تلاش می کند تا در همین ابتدای امر مانع از پویایی سیاست خارجی ایران در بحران میان این دو کشور شود و به‌این‌ترتیب از حرکت جمهوری ارمنستان به سمت ایران جلوگیری کند.
(6) آمریکا در تلاش است که به‌صورت هم‌زمان هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان را در حلقه دوستان خود در منطقه قفقاز حفظ نماید. برای این منظور نیاز است که میان هر دو کشور توازن قوا ایجاد شود و هم‌زمان این اطمینان به هر دو طرف درگیر داده شود که آن ها میتوانند از حمایت های آمریکا بهرهمند شوند. در حال حاضر طرف ضعیف تر منازعه ارمنستان است، بنابراین این ضرورت برای سیاست خارجی آمریکا به وجود آمده است که با افزایش حمایت از ارمنستان دامنه اقدامات ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان را محدود نماید و به‌این‌ترتیب زمینه آن را فراهم کند تا این دو کشور اختلافات موجود میان خود را از طریق فرایندهای دیپلماسی حل‌وفصل نمایند.
به‌صورت خلاصه تحلیل ها نشان‌دهنده آن است که ایالات متحده آمریکا در منطقه قفقاز با فرصت های ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک زیر روبه‌رو است:
(1) کاهش نفوذ ژئوپلیتیک روسیه در ارمنستان به سبب درگیرشدن در جنگ اوکراین؛
(2) کاهش نفوذ ژئوپلیتیک ایران در ارمنستان به سبب قطع ارتباط زمینی این دو کشور توسط ارتش جمهوری آذربایجان؛
هم‌زمان ایالات متحده آمریکا در این منطقه با ریسک های ژئوپلیتیک زیر روبه‌رو است:
(1) گسترش نفوذ ژئوپلیتیک ترکیه در منطقه قفقاز که به تسلط این کشور بر مسیر ارتباطی آسیای مرکزی و دریای سیاه منجر خواهد شد؛
(2) ازمیان‌رفتن توازن قوا در منطقه قفقاز که در نهایت می تواند به خلق یک چرخه پرتکرار از منازعات و تنش های ژئوپلیتیک منجر شود؛
(3) در معرض خطر قرارگرفتن اقلیت ارمنی در منطقه قفقاز که با منطق سیاست خارجی آمریکا که حفظ امنیت جهانی است در تعارض است؛
(4) خروج تدریجی جمهوری آذربایجان از حلقه متحدان آمریکا و تبدیل‌شدن این کشور به یکی از کشورهای دنبال کننده ترکیه.
این عوامل باعث گردیده است که ایالات متحده آمریکا و به‌خصوص بخش کمیته روابط خارجی سنای آمریکا به این نتیجه برسند که هر چه سریع‌تر باید برای مهار بحران در منطقه قفقاز قدم بردارند و با ارائه حمایت های مالی و معنوی از ارمنستان و همچنین انتقال پیام های هشدارآمیز به دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان بحران را در حد فعلی متوقف نمایند. کنترل این بحران به آمریکا اجازه خواهد داد که خود را به‌عنوان عامل قوام‌بخش به امنیت در منطقه قفقاز معرفی نماید و با تأثیرگذاری بر سیاست خارجی جمهوری آذربایجان و ارمنستان ریسک های ژئوپلیتیک خود در این منطقه را کاهش دهد. چرا که بدون ثبات ژئوپلیتیک در منطقه قفقاز زمینه دسترسی آمریکا به آسیای مرکزی که یک منطقه راهبردی برای منافع بلندمدت آمریکا در اوراسیا است کاهش خواهد یافت و به‌این‌ترتیب ریسک های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک جدیدی برای این کشور خلق خواهد شد.
