تهاجم نظامی روسیه به شرق اوکراین که با ادعای سرکوب و از میان بردن شبه نظامیان راستگرای اوکراینی و تأمین امنیت برای شهروندان روس تبار شرق اوکراین در روزهای ابتدایی سال 2022 میلادی آغاز شد و تا کنون ادامه داشته است نه تنها باعث از دست رفتن جان چندین هزار نفر از نظامیان و شهروندان غیرنظامی شده است، بلکه پیامدهای ژئوپلیتیک عمده ای را نیز برای جهان به همراه داشته است. این پیامدها طیف متنوعی از موضوعات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی را شامل می شوند و به همین ترتیب متضمن بروز ریسک های ژئوپلیتیک جدیدی نیز بوده است. اما، شواهد نشان‌دهنده آن است که بسیاری از این ریسک های ژئوپلیتیک از مدت ها قبل قابل پیش بینی بوده است و همین مسئله ضرورت توجه به ریسک های ژئوپلیتیک را بیش از گذشته پراهمیت می سازد.
یکی از ریسک های ژئوپلیتیک که در بحران اوکراین اهمیت آن بسیار زیاد بوده است به ریسک های موجود در حوزه ژئوپلیتیک انرژی مربوط است. پس از پایان جنگ سرد کشورهای اروپایی و روسیه از نظر تنش های ژئوپلیتیک برای یک دهه شاهد آرامش در روابط خود بودند. این آرامش بیش از هر چیز ناشی از بحران‌های متعدد داخلی بود که کشور روسیه با آن ها روبه‌رو شده بود. بحران هایی نظیر فساد اقتصادی، ناکارآمدی اقتصادی، جنگ طولانی‌مدت چچن و نیاز به مدیریت اقتصادی باعث شده بود که روسیه برای دهه‌ها تا سال های ابتدایی هزاره سوم میلادی در یک موضع انفعالی در برابر اروپا و ایالات متحده آمریکا قرار بگیرد و بیشتر تلاش و تمرکز خود را بر روی بازسازی ساختارهای بروکراتیک نماید که از دوران اتحاد جماهیر شوروی سابق به روسیه به ارث رسیده بود. این ضعف ژئوپلیتیک به‌قدری در دهه 90 میلادی گسترده بود که بسیاری از تحلیلگران روسیه را دیگر یک ابرقدرت جهانی قلمداد نمی کردند، بلکه روسیه را کشوری می دانستند که دارای یک ارتش بزرگ، پرهزینه و ناکارآمد است که هزینه های آن بر روی دوش اقتصاد شکننده روسیه سنگینی می نماید. در طی این دوران، علی‌رغم برخی از تهدیداتی که از سوی روسیه به‌صورت مستمر حس میشد کشورهای اروپایی به گسترش تجارت انرژی با روسیه روی آوردند و به‌صورت فزاینده ای برای تأمین انرژی فسیلی خود به واردات از روسیه متکی شدند. روسیه به سبب آن که عضو اوپک نبوده است، همواره سطح بالایی از فروش نفت جهان را به خود اختصاص داده بود و به یاری فروش نفت و صادرات گاز فرصت آن را به دست آورد که نه‌تنها به بازسازی اقتصاد خود بپردازد، بلکه برنامه های استراتژیک عمده ای را نیز برای نوسازی ارتش خود در پیش بگیرد. علاوه بر این، جذابیت های بازار روسیه که تحت‌تأثیر حضور قدرتمند اولیگارش های روس قرار داشت بسیاری از شرکت های بزرگ غربی را بر آن داشت که بر حضور خود در بازارهای روسیه بیفزایند و همین مسئله باعث جذب هزاران شرکت غربی به این کشور شد. دامنه حضور شرکت های غربی در اقتصاد روسیه به‌قدری گسترده بوده است که برآورد می شود حداقل بین 2-4 میلیون از مشاغل روسیه به‌صورت مستقیم وابسته به فعالیت شرکت های غربی یا زنجیره فروش آن ها بوده است. این روابط اقتصادی به هر صورت در دهه نخست هزار سوم میلادی با افزایش تدریجی قیمت انرژی های فسیلی نیز افزایش یافت و همین مسئله بر جذابیت های بازار انرژی اروپا برای روسیه افزود و این کشور را بر آن داشت که از طریق تأسیس چندین خط لوله گاز نظیر نورد استریم و خط لوله گاز اوکراین بخش مهمی از بازار انرژی گاز اروپا را به خود اختصاص دهد. علاوه بر این، فاصله نزدیک میادین نفتی روسیه به بازار روسیه باعث شده بود که خرید نفت از روسیه برای کشورهای اروپایی صرفه اقتصادی داشته باشد و همین موضوع نیز در نهایت باعث گردید که روسیه به یکی از رقبای عمده کشورهای حوزه خلیج‌فارس در صادرات نفت خام به اروپا تبدیل شود.
در این دوره، در سال 2003 میلادی و درحالی‌که مشخص گردید نیاز روزافزون اتحادیه اروپا به گاز طبیعی در حال افزایش است و منابع گازی ایران می تواند سطح قابل قبولی از تقاضای انرژی اروپا را پاسخ دهد بحران هسته ای ایران آغاز گردید و برای بیش از 19 سال تا زمان کنونی ادامه یافته است. در آن دوران مهم ترین فرصت ها و ریسک های ژئوپلیتیک انرژی در مثلث ایران – روسیه – اتحادیه اروپا به شرح زیر بوده است:
-
ریسک های ژئوپلیتیک انرژی برای اتحادیه اروپا
((1)) گسترش وابستگی به واردات منابع خام انرژی از خارج از خاک اتحادیه اروپا
((2)) آسیب پذیری اقتصادی اتحادیه اروپا در برابر نوسانات قیمت جهانی نفت
((3)) آسیب پذیری احتمالی در برابر سیاست های نفتی کشورهای عضو اوپک
((4)) خطر وابستگی به واردات انرژی های فسیلی روسیه
((5)) ریسک های ژئوپلیتیک دسترسی ایران به فناوری هسته ای
-
ریسک های ژئوپلیتیک انرژی روسیه
((1)) وابستگی روزافزون اقتصاد روسیه به صادرات نفت خام و انرژی های فسیلی
((2)) آسیب پذیری اقتصاد روسیه در برابر نوسان قیمت جهانی انرژی و به‌خصوص نفت خام
((3)) خطر ورود رقبای جدید به بازار انرژی اروپا
-
ریسک های ژئوپلیتیک انرژی جمهوری اسلامی ایران
((1)) کاهش شدید قیمت نفت در سال 1997 میلادی ثابت کرده بود که جمهوری اسلامی ایران به‌شدت در برابر کاهش قیمت انرژی آسیب پذیر است
((2)) رشد جمعیت، نیاز به رشد و توسعه اقتصادی و ضرورت تولید ثروت تأمین منابع جدید انرژی ارزان قیمت را برای اقتصاد ایران به یک ضرورت تبدیل کرده بود.
((3)) نیاز به بازارهای جدید انرژی برای کسب درآمد بلندمدت در حوزه انرژی
((4)) رقابت با همسایگان جنوبی در حاشیه خلیج‌فارس نظیر پادشاهی قطر برای برداشت گاز طبیعی از میدان های گازی مشترک
پیچیدگی های ریسک های ژئوپلیتیک انرژی در دو دهه پیش بسیار گسترده بود. چرا که منافع اقتصادی و ریسک های ژئوپلیتیک ایران، اتحادیه اروپا و روسیه به‌صورت فزاینده ای با یکدیگر تداخل داشتند و همین مسئله موضوع سیاستگذاری کلان در حوزه انرژی را برای هر سه بازیگر دشوار ساخته بود. در این دوران، بهترین سناریوی ممکن برای ایران و اتحادیه اروپا نزدیک‌شدن به یکدیگر در چارچوب سیاست انرژی بود، اما این نزدیکی بزرگترین ریسک ژئوپلیتیک انرژی را برای روسیه به همراه داشت. در این فرایند موضوع هسته ای شدن ایران بر پیچیدگی ریسک های ژئوپلیتیک افزود و اتحادیه اروپا را در معرض احساس تهدید قرارداد. در این فرایند، باوجودآن که ریسک ژئوپلیتیک انرژی در حوزه گاز برای اروپا بسیار بالا بود، این اتحادیه وابستگی به منابع گاز طبیعی روسیه را یک انتخاب ناگزیر می دانست، چرا که در صورت واردات گاز از ایران، اتحادیه اروپا در برابر ایرانی که در مسیر هسته ای شدن بود دچار مخاطرات ناشی از ریسک‌های ژئوپلیتیک انرژی قرار می گرفت. به عبارت دیگر، ایران و اتحادیه اروپا با آگاهی از فرصت های ارزشمندی که در حوزه ژئوپلیتیک انرژی برای آنان وجود داشت به‌صورت عامدانه حاضر به چشم‌پوشی از منافع حاصل از همکاری در زمینه استخراج و صدور گاز طبیعی ایران شدند. این کوتاهی استراتژیک در بلندمدت به زیان منافع اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی ایران تمام شد و باعث گردید که در یک پروسه ۱۰ساله روسیه بخش مهمی از بازار انرژی اروپا را به خود اختصاص دهد و به این ترتیب ایران از این بازار انرژی ارزشمند و منافع اقتصادی سرشار آن محروم شود.
اکنون، در سال 2022 میلادی، جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا مجبور هستند هزینه های انتخاب های ژئوپلیتیک خود را در زمینه عدم محاسبه صحیح ریسک‌های موجود در حوزه ژئوپلیتیک انرژی را بپردازند، درحالی‌که روسیه در همین زمان از مواهب ناشی از فرصت طلبی ژئوپلیتیک خود در حوزه انرژی و کسب سود از طریق بحران هسته ای ایران برخوردار شده است. این مسئله نشان‌دهنده آن است که برای اقدامات و طرح های بزرگ اقتصادی باید ریسک های ژئوپلیتیک را در افق های بلندمدت ۲۰ساله بررسی کرد تا بتوان به‌درستی به تصمیم سازی استراتژیک دست‌یافت. این همان اشتباهی بوده است که ایران در زمینه عدم محاسبه دقیق ریسک های ژئوپلیتیک مرتکب شده است و نتایج آن بعد از نزدیک به دو دهه مشخص گردیده است. چرا که در صورت رجوع به انتخاب های خردمندان ژئوپلیتیک، امروز جمهوری اسلامی ایران می توانست از بحران اوکراین نهایت بهره برداری را به نفع خود به عمل آورد و با گرفتن جای روسیه در بازار انرژی اتحادیه اروپا هم‌زمان در برابر روسیه و اتحادیه اروپا از یک مزیت ژئواکونومیک قابل‌توجه برخوردار شود.
دیدگاه‌ها ۲
بله درسته ایران بزرگترین ضرر رو کرد طی این چند سال،و الان هم به نوعی میتونست از این شرایط بهترین استفاده روببره
اصرار به قدرت هسته ای شدن مانعی برای بهره برداری از شرایط مطلوبه