آینده سرمایه گذاری در آفریقا

اقتصاد آفریقا طی سه دهه آینده با ۶ ابر رویداد جمعیتی، تکنولوژی، کارآفرینی، شهری، بین‌کشوری و همچنین اقلیمی، متحول می‌شود. گروه مشاوره مدیریت «بوستون»، چشم‌انداز «آفریقا تا ۲۰۵۰» را روشن و در مسیر توسعه چشمگیر ترسیم کرده است. آینده این قاره را جمعیت انفجاری جوانان و فرهنگ کارآفرینی همسو با برابری جنسیتی می‌سازد. آفریقا می‌تواند آزمایشگاه نوآوری‌ها شود.

فکر می‌کنید بیشتر جمعیت کودکان در سال 2050 اهل کجا باشند؟ پاسخ این سؤال ممکن است شما را شگفت‌‌زده کند. اگر روند تغییرات جمعیتی امروز به همین شکل ادامه یابد، تقریباً نیمی از کل جمعیت زیر 18 سال دنیا – یعنی حدود 40 درصد – آفریقایی خواهند بود. هم‌زمان با افزایش نفوذ دیجیتال، تعداد زیادی از افراد به کاربران ماهر تکنولوژی تبدیل می‌شوند که بخشی از آنها نسل جدیدی از افراد نوآور در کلاس جهانی خواهند بود که آفریقایی هستند. بیشتر این جمعیت، در شهرها بزرگ می‌شوند، آن هم‌شهرهایی که اندازه آنها در دوران بچگی آنها دوبرابر شده است. خیلی از این افراد، صرف‌نظر از اینکه کجا زندگی می‌کنند، به شکل پراکنده‌‌ای تحت‌تأثیر عواقب تغییرات اقلیمی قرار خواهند گرفت.

به‌‌علاوه، وقتی این آفریقایی‌‌های جوان بزرگ می‌شوند، به یک بازار مصرفی بزرگ تبدیل می‌شوند و سهم قابل‌توجهی از نیروی کار جهانی را به خود اختصاص می‌دهند. آنها به‌عنوان یک گروه، می‌توانند در رشد کسب‌‌وکار بین‌المللی و سیر تکاملی بازارهای نوظهور تأثیرگذار باشند. اما هیچ‌‌کدام از نهادهای ذی‌‌نفعی که در زندگی این افراد تأثیرگذارند – یعنی کسب‌‌وکارها، دولت‌ها، سازمان‌های جامعه مدنی و آژانس‌‌های توسعه‌‌ – تاکنون در برابر فرصت‌‌ها و چالش‌‌هایی که این گروه جمعیتی جدید ایجاد کرده، به آمادگی کامل نرسیده‌‌اند.

• چرا آینده آفریقا مهم است

انفجار جمعیتی که در حال حاضر در آفریقا در حال وقوع است، فقط یکی از شش ابر رویداد گسترده‌‌ای است که قرار است این قاره را متحول کند. افزایش سرعت شهری شدن منطقه و شکل‌‌گیری شهرهای بزرگ، گسترش اینترنت و نفوذ دیجیتال و افزایش اثرات تغییرات اقلیمی، دیگر رویدادهایی هستند که می‌توان نام برد. دو فاکتور دیگری که آینده آفریقا را شکل می‌دهند، عبارت‌اند از حرکت به سمت همکاری‌‌های بین‌المللی درون قاره و افزایش نوآوری محلی که پیشرفت‌های متعدد زنان و کارآفرینان جوان را شامل می‌شود.

برای درک بهتر این ابر رویدادها و مطرح‌کردن اقدامات متحول‌‌کننده که می‌تواند به بهره‌‌برداری این قاره از پتانسیل خود کمک کند، گروه بوستون تحلیل استراتژیک عمیقی از چشم‌‌اندازهای آفریقا در 30 سال آینده انجام داده است. بیش از 120 کارشناس با سوابق متنوع در مصاحبه‌ها، ورکشاپ‌ها و گروه‌های هدف شرکت کرده‌‌اند. این کارشناسان عبارت‌اند از رهبران سیاسی و کسب‌‌وکار آفریقایی، از جمله مدیران شرکت‌‌های بزرگ در بخش‌های مختلف؛ اشخاص تأثیرگذار در جامعه مدنی، دانشگاهی و سازمان‌های غیرانتفاعی؛ متفکران اقتصادی، اجتماعی و توسعه آفریقایی؛ و رهبرانی از آژانس‌‌های دولتی آمریکا که در آفریقا فعالیت دارند.

• شش ابر رویداد

1- جمعیت آفریقا رو به جوانی می‌‌رود

جمعیت قاره آفریقا، شامل شمال آفریقا و جنوب صحرا تا سال 2050 دوبرابر شده و به 5/ 2 میلیارد نفر خواهد رسید. تا آن موقع، 60 درصد جمعیت آفریقا زیر 25 سال خواهند بود. جمعیت بزرگی که در سن کار هستند، اگر شغل کافی نداشته باشند، به یک نیروی اخلالگر تبدیل شده و ناآرامی‌‌های اجتماعی و مهاجرت‌‌های گسترده را موجب خواهند شد. اما جمعیت جوانی که فرصت‌‌های بی‌شمار پیش روی خود داشته باشد، می‌تواند به تسریع رشد اقتصادی، به‌‌ویژه در حوزه‌هایی مثل تولید، انرژی و تکنولوژی دیجیتال که به نیروی کار ماهر و باانگیزه نیاز دارند، کمک کند.

آفریقا با جمعیت جوان و مجموع تولید ناخالص داخلی (GDP)96/ 2 تریلیون دلاری در سال 2022، پتانسیل این را دارد که به بزرگ‌ترین بازار رشد برای کالاها و خدمات مصرفی دنیا تبدیل شود. همچنین می‌تواند منبع اصلی استعدادها، صادرات بومیان دیجیتال و نیروی کار ماهر به بقیه دنیا باشد. اما این آینده روشن تنها در صورتی محقق می‌شود که نهادهای آموزشی منطقه با کمک سرمایه‌‌گذاری دولتی و خصوصی، امکان مدرسه رفتن، آموزش مهارت‌‌ها و خدمات مرتبط را برای همه فراهم کنند – وظیفه‌‌ای که به 17 میلیون معلم حرفه‌‌ای دیگر در این قاره نیاز دارد.

فلوری لیسر، مدیرعامل انجمن «شورای شرکتی برای آفریقا» واقع در واشنگتن، در این زمینه می‌گوید: «اگر آفریقا می‌خواهد برای خیل عظیم جوانان خود شغل ایجاد کند، کشورهای این قاره باید قابلیت خود را برای افزودن ارزش مهار کنند تا به بازیگران‌‌ بزرگ‌تری در زنجیره‌های تأمین منطقه‌‌ای و جهانی تبدیل شوند و در نتیجه برای توسعه خود اثرگذار باشند.»

2- شهرهای آفریقا شلوغ‌‌تر خواهد شد

تا سال 2050 مناطق شهری در آفریقا یک میلیارد جمعیت دیگر را جذب خواهند کرد. کارشناسان پیش‌‌بینی می‌کنند جمعیت شهری سه برابر شود و تعداد کلان‌شهرها – یعنی مناطقی که تراکم جمعیتی 10 میلیون به بالا دارند – از سه شهر در حال حاضر (قاهره، کینشاسا و لاگوس) به 14 شهر خواهد رسید. رشد شهرهای آفریقایی به پویایی اقتصاد و فرهنگ منطقه اضافه خواهد کرد و به جذب سرمایه‌‌گذاری خارجی بیشتر و تقویت کسب‌‌وکارهای جهانی و ارتباطات تجاری منجر می‌شود.

وقتی شهری شدن با این سرعت رخ دهد، می‌تواند باعث بی‌‌ثباتی منطقه شود و ارائه خدمات اولیه‌‌ای مثل تأمین برق، آموزش و حمل‌ونقل با چالش مواجه خواهد شد. اما اگر سرمایه‌‌گذاری در زیرساخت‌‌ها به همان سرعت پیش رود، شهری شدن GDP و هزینه مصرف‌‌کننده را افزایش می‌دهد، کارآفرینی و نوآوری را تسهیل می‌کند، بازارهای جدید درست می‌کند و بهره‌‌وری نیروی کار را بالا می‌‌برد. همچنین می‌تواند به مراودات بیشتر بین دولت، بخش خصوصی و نیروی کار منجر شود. به گفته وونه سیکاتا، دبیر هیئت‌مدیره و معاون سابق بانک جهانی، «بدون چنین گفت‌وگویی، در تحقق اهداف توسعه موفق نخواهیم شد.»

3-قاره در برابر تغییرات اقلیمی آسیب‌‌پذیر خواهد بود

از بین 50 کشوری که بیش از همه در معرض خطر تغییرات اقلیمی هستند، 35 کشور در آفریقا واقع شده‌‌اند و این در حالی است که این کشورها کمتر از 4 درصد در انتشار گازهای گلخانه‌‌ای در سطح جهان، نقش دارند. افزایش دما در قاره آفریقا، 5/ 1 برابر سریع‌‌تر از میانگین جهانی رخ خواهد داد که این موضوع به آب‌‌شدن یخ‌‌های مناطق کوهستانی تا سال 2050 منجر می‌شود و سطح آب دریا را در سواحل بالا می‌‌آورد و باید منتظر رویدادهای شدید آب‌‌وهوایی مثل خشکسالی، توفان، سیل و گرما و سرمای شدید باشیم. این تغییرات اثرات فاجعه‌‌باری بر تنوع زیستی و حیات‌وحش آفریقا خواهند داشت – به‌‌ویژه ازآن‌جهت که آفریقا 25 درصد جنگل‌‌های استوایی باقی‌مانده در دنیا را در خود جای‌داده است. تغییرات اقلیمی همچنین اثرات شدیدی بر معیشت مردم آفریقا خواهد داشت و مشاغل مرتبط با کشاورزی و انرژی را که در برابر شرایط مرتبط با آب‌‌وهوا آسیب‌‌پذیرند، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. ممکن است حتی تهدیدات ویروسی و دیگر ریسک‌‌های بهداشت و سلامت، بدتر شوند.

رهبران قاره، برای کاهش این اثرات باید شکاف‌‌های فعلی در دسترس‌‌پذیری به داده‌های اقلیمی را موردتوجه قرار دهند. ژوان یاویچ، مدیرعامل «برنامه کسب‌‌وکار ملی»‌‌ (NBI) در آفریقای جنوبی می‌گوید: «باید درباره اینکه چطور می‌توانیم به اطلاعات دقیق و در زمان مناسب دسترسی داشته باشیم، فکر کنیم و به مردم درباره اقدام کردن باتوجه‌به این داده‌ها، آموزش دهیم.» خیلی از کارشناسان معتقدند چالش‌‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی می‌توانند باعث شوند آفریقا به مرکز نوآوری در این زمینه تبدیل شود و راه‌حل‌‌های جدید از دل آن بیرون آید. انرژی‌‌های تجدیدپذیر (باتوجه‌به فراوانی منابع خورشیدی، بادی و زمین گرمایی در منطقه)، جداسازی کربن (بهره‌بردن از زمین‌‌ها، جنگل‌‌ها و مناطق ساحلی آفریقا) و اتخاذ رویکردهای جدید نسبت به استفاده پایدار از زمین‌‌های کشاورزی که می‌توانند 320 میلیارد دلار به این بخش صنعتی اضافه کنند، از جمله گزینه‌های احتمالی هستند. همه اینها ابزارهای بالقوه برای اشتغال‌زایی سبز هستند.

4- آفریقا به‌سرعت در حال حرکت به سمت تکنولوژی دیجیتال است

این اتفاق خیلی سریع‌‌تر از آنچه بسیاری از مردم در حال حاضر انتظار دارند، رخ خواهد داد. بخش تکنولوژی دیجیتال آفریقا شامل نرم‌‌افزار، تکنولوژی ابری و خدمات اینترنت، از سال 2010 رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده است. نرخ رشد پنج‌ساله آفریقا در حال حاضر 47درصد است. نفوذ اینترنت در 12 سال گذشته 10 برابر شده و اقتصاد اینترنت تا سال 2050 به 712 میلیارد دلار خواهد رسید. بیش از 600 قطب دیجیتال و تکنولوژیک در این قاره وجود دارد که همگی پیشرفت‌های قابل‌توجهی در پرورش نوآوری داشته‌‌اند و شرکت‌‌های داخلی و خارجی در این نوآوری‌‌ها مشارکت دارند. بزرگ‌ترین فعالیت‌‌های دیجیتال در مصر، کنیا، نیجریه و آفریقای جنوبی صورت می‌گیرد و غنا، مراکش و تونس هم در حال پیوستن به آنها هستند.

نیتین گاجریا، مدیر گوگل در بخش صحرای جنوبی آفریقا، می‌گوید: «ما شاهد اقدامات روبه‌رشد مهیجی برای ظرفیت دیجیتال در این قاره بوده‌‌ایم، اما هنوز کارهای زیادی باید انجام شود. ارکان اساسی پیشبرد رشد دیجیتال آفریقا عبارت‌اند از: افزایش ارتباط‌‌پذیری، سرمایه‌‌گذاری در کارآفرینان؛ ایجاد محصولات مقرون‌به‌صرفه و متناسب؛ و حمایت از جامعه مدنی برای انجام این کارها.» با سرمایه‌‌گذاری‌‌های مناسب در زیرساخت‌‌ها، ارتقای مهارت‌‌ها و آموزش در مقیاس بزرگ، جمعیت سن کار آفریقا می‌تواند این قاره را به یکی از پیشتازان دنیا در خدمات دیجیتال تبدیل کند.

5- منطقه در برابر همکاری‌‌های میان‌‌قاره‌‌ای پذیراتر خواهد بود

پاندمی کرونا و بحران غذا بعد از آن، به تصمیم‌گیران آفریقایی در بخش دولتی و خصوصی نشان داد که این قاره باید به خودکفایی بیشتری برسد. کشورها و کسب‌‌وکارهای آفریقایی باید همکاری خود را بیشتر کنند و اتکای کمتری به حمایت بین‌المللی داشته باشند. برای پیشبرد آفریقا در این مسیر، اقدامات زیادی صورت نگرفته است.

به‌عنوان‌مثال، در سال 2018 از میان 55 کشور آفریقایی، 44 کشور توافق‌نامه «منطقه تجاری آزاد آفریقا» ( AfCFTA) را امضا کردند و بزرگ‌ترین بلوک تجاری این‌چنینی در دنیا را از نظر تعداد جمعیت و وسعت جغرافیایی، ایجاد کردند، به‌طوری که 3/ 1 میلیون نفر را پوشش می‌دهد. در سال 2021، این توافق‌نامه توسط 54 کشور به امضا رسید و به‌‌تدریج در حال عملیاتی‌شدن است. اگر این توافق‌نامه بتواند بر موانع پیچیده گذشته – مثل لجستیک، صدور ویزا و موانع تجاری فعلی – غلبه کند، ارزش اقتصادی مثبت قابل‌توجهی به وجود می‌‌آید. چارلز بوما، معاون ارشد سابق بانک توسعه آفریقا، می‌گوید:  AfCFTA  بسیار امیدبخش است. اثر بالقوه آن در مبارزه با چالش‌‌های قاره‌‌ای کلیدی مثل ناامنی غذایی بسیار قابل‌توجه است. اراده سیاسی برای شکل‌دادن این توافق‌نامه، باید همچنان پایدار بماند تا اجرای مؤثر آن را تضمین کند.

نشانه دیگری از حمایت از همکاری میان‌‌قاره‌‌ای، اتخاذ دستورالعمل شماره 2063 توسط اتحادیه آفریقا در سال 2015 بود؛ طرح اولیه‌‌ای برای پروژه‌های آینده مثل سیستم‌‌های ریلی پرسرعت. همچنین تقویت سازمان‌های قاره‌‌ای و منطقه‌‌ای مثل AU، «انجمن توسعه آفریقای جنوبی» و «جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا» موردتوجه قرار گرفته است.

6- آفریقا به منبع فعال‌‌تری از نوآوری و کارآفرینی تبدیل خواهد شد

حدود 22 درصد جمعیت سن کار آفریقا، کسب‌‌وکارهای کوچک خودشان را راه‌‌اندازی می‌کنند که این تعداد در آمریکای لاتین 18 درصد و در آسیا 13 درصد است. این قاره تاریخچه‌‌ای از پیشرفت‌های نوآورانه قابل‌توجه در چند سال اخیر دارد، از جمله نوآوری در پرداخت‌‌های موبایلی و پلتفرم‌‌های دیجیتال مراقبت‌های بهداشتی. فرهنگ کارآفرینی آفریقا به طور خاص از تقویت برابری جنسیتی نشئت می‌گیرد. زنان آفریقا دوبرابر زنان دیگر مناطق جغرافیایی اقدام به شروع یک فعالیت اقتصادی می‌کنند. این پیشرفت‌ها در نوآوری با قطب‌‌های دیجیتال قاره پشتیبانی می‌شوند، اما فقط به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات محدود نیستند. کارآفرینی در آفریقا، تحولات در بخش‌هایی مثل انرژی، خدمات سلامت، دارو و کشاورزی پایدار را تقویت می‌کند. در واقع، بخش کشاورزی می‌تواند تا سال 2030 آن‌قدر رشد کند که به درآمد سالانه 320 میلیارد دلار برسد و به حل چالش‌‌های کمبود غذا مرتبط با تغییرات اقلیمی کمک کند. آفریقا حتی می‌تواند به تأمین‌کننده غذای اروپا و خاورمیانه تبدیل شود.

• رویارویی با فرصت‌‌ها و چالش‌‌ها

اگر این ابر رویدادها با موفقیت مدیریت شوند، می‌توانند به پیشرفت اقتصادی و اجتماعی آفریقا کمک کنند. دنیا اقتصادهای نوظهور زیادی را دیده که مزیت جمعیت جوان و روحیه کارآفرینی را به رشد نوآوری تبدیل کرده‌‌اند. با سرمایه‌‌گذاری هدفمند و اقدامات متفکرانه، همین اتفاق می‌تواند برای آفریقا هم رخ دهد. یکی از محرک‌‌های مهم نوآوری آفریقا، باید توسعه و دسترس‌‌پذیری منابع تأمین مالی مثل سرمایه‌‌گذاری‌‌های خطرپذیر و صندوق‌های سرمایه‌‌گذاری خصوصی باشند. نیکلاس نسبیت، رئیس «اتحاد بخش خصوصی کنیا» می‌گوید: «افراد نوآور ممتاز زیادی در این قاره هستند که ایده‌های ناب دارند، اما به دلیل عدم دسترسی به سرمایه، نمی‌توانند پول کافی برای عملی کردن ایده‌های خود جمع کنند. ایجاد کانال‌‌های جدید برای سرمایه‌‌گذاری، کلید حمایت از نوآوری در آفریقا خواهد بود.»