دریای اژه را می توان یکی از زیر حوزه‌‌های ژئوپلیتیک حیاتی در اروپا دانست که همواره اهمیت راهبردی آن زیر سایه مناقشاتی قرار داشته است که در دو منطقه ژئوپلیتیک بالکان و خاورمیانه وجود داشته است. دریای اژه یک ناحیه دریایی به وسعت 215 هزار کیلومترمربع است که در نقشه های جغرافیایی حدفاصل بالکان و آناتولی قرار گرفته است. حداکثر طول دریای اژه 700 و حداکثر عرض آن حدود 400 کیلومتر است. این منطقه دریایی به سبب نقش تسهیل کننده و ارتباطی که برای دسترسی به دریای سیاه دارد همواره از اهمیت استراتژیک بسزایی برخوردار بوده است. علاوه بر دو کشور یونان و ترکیه که در دریای اژه دارای حق حاکمیت سرزمینی و حقوق جغرافیایی انحصاری هستند، کشورهای دیگری نظیر روسیه، ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نیز در آنجا دارای منافع استراتژیک گسترده ای هستند که باعث توجه آن ها شده است. همین علایق ژئوپلیتیکی کشورهای فرامنطقه ای باعث شده است که اهمیت ژئوپلیتیک دریای اژه بیشتر شود، هرچند مناقشات موجود بر سر این دریا، جزایر آن، خطوط مرزی و حقوق دریایی میان ترکیه و یونان همیشه در رسانه های جهانی در زیر سایه مناقشات دیرپای دیگر قرار داشته است.
در این منطقه بیش از 150 جزیره مختلف قرار دارد که بخش عمده این جزایر تحت مالکیت یونان قرار دارند. پراکنش جغرافیایی جزایر که از سواحل ترکیه تا سواحل یونان و از تنگه های بسفر و داردانل در دهانه دریای سیاه تا دریای مرمره تداوم دارد باعث شده است که اهمیت ژئوپلیتیک آن ها به‌صورت فزاینده ای افزایش یابد. چند عامل ژئوپلیتیک عمده باعث اهمیت یافتن این جزایر شده است:
(1) حقوق مالکیت دریایی دو کشور ساحلی ترکیه و یونان؛
(2) نقش این جزایر در برتری ژئوپلیتیک بر کشور همسایه؛
(3) عوامل تاریخی؛
(4) اهمیت راهبردی جزایر دریای اژه برای عملیات نظامی.
این عوامل باعث شده است که دو کشور یونان و ترکیه بر سر جزایر این منطقه اختلاف داشته باشند و مرزهای دریایی این دو کشور در این دریا به‌صورت رسمی مشخص نگردد. یکی از عواملی که باعث تشدید تنش ژئوپلیتیک در این جزایر شده است موقعیت شکننده ترکیه در برابر یونان است. کشور ترکیه در جنگ جهانی اول شکست خورد و بخش عمدهای از سرزمین این کشور به اشغال یونان درآمد. باوجودآن که ترکیه به فرماندهی کمال آتاتورک توانست تمام سرزمین اصلی خود را از اشغال یونان آزاد کند، در کسب برتری نظامی در جزایر دریای اژه ناکام ماند و این جزایر در اشغال و مالکیت یونان باقی ماند. از سال 1921 میلادی تا کنون کشور یونان حاکمیت سرزمینی بر این جزایری را حق مسلم خود میداند، درحالی‌که ترکیه مدعی است که این جزایر بخشی از سرزمین تاریخی این کشور است. هر دو کشور ادعاها و اسناد تاریخی مختلفی را در مورد جزایر دریای اژه مطرح می کنند که سندیت تاریخی دارند؛ اما هیچ‌کدام مورد پذیرش طرف دوم قرار نگرفته است. همین موضوع باعث شده است که تنش های ژئوپلیتیک میان دو کشور برای بیش از 100 سال ادامه داشته باشد.
پس از جنگ جهانی دوم و تشکیل پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، هر دو کشور یونان و ترکیه به این پیمان امنیتی پیوستند و از حمایت آمریکا برخوردار شدند. باتوجه‌به نقش ژئوپلیتیک دریای اژه برای ایالات متحده آمریکا در مدیریت ریسک های ژئوپلیتیک ناشی از تلاش شوروی و بعدتر روسیه برای نفوذ در دریای مدیترانه حفظ صلح و ثبات در این منطقه به یک اولویت استراتژیک برای آمریکا تبدیل گردید. همین موضوع زمینه آن را فراهم کرد تا برای بیش از 70 سال از سال 1950 تا کنون آمریکا و کشورهای اروپایی نقش میانجیگرایانه ای را در اختلافات موجود میان ترکیه و یونان ایفا کنند و از تبدیل تنش های ژئوپلیتیک به یک جنگ فراگیر میان دو کشور جلوگیری نمایند. اما به نظر می رسد که در چند ماه اخیر تغییراتی در این حوزه به وجود آمده است.
تغییروتحول عمدهای که در قضیه دریای اژه به وجود آمده است ناشی از ریسک های ژئوپلیتیک جدیدی است که در نتیجه تجاوز نظامی روسیه به اوکراین به وجود آمده است. تجاوز روسیه به خاک اوکراین در چند ماه اخیر باعث جلب‌توجه فزاینده اتحادیه اروپا و آمریکا به شرق اروپا شده است. این کشورها در چند ماه گذشته تلاش داشته اند که عمده منابع و ظرفیت های خود را برای مهار بحران اوکراین و شکست روسیه در اشغال سرزمین این کشور معطوف نمایند. همین موضوع زمینه بی توجهی را به بحران دریای اژه به وجود آورده است. در چنین شرایطی، کشور ترکیه با آگاهی از فرصت به وجود آمده در تلاش است که با گسترش فشارهای امنیتی بر یونان و تهدید نظامی این کشور منافع خود را در دریای اژه پیگیری نماید و تاحدامکان یونان را از طریق تهدیدهای نظامی ترغیب نماید که از ادعاهای سرزمینی که در دریای اژه دارد صرف‌نظر نموده و تعدادی از جزایر را که برای ترکیه از اهمیت ژئواستراتژیک برخوردار هستند تخلیه کند. این مسئله باعث شده است که یونان خود را در معرض ریسک های ژئوپلیتیکی ببیند که به‌واسطه تمرکز جهان بر روی اوکراین و همچنین قلمروخواهی دولت اسلام گرای ترکیه به وجود آمده است. در نتیجه یونان که خود را از نظر نظامی در موقعیت فرودستی در برابر ترکیه مشاهده می کند بر هر دوی تلاش های خود در حوزه دیپلماتیک و نظامی افزوده است تا بتواند سطحی از توازن قدرت را برابر ترکیه به وجود آورد که مانع از بروز جنگ میان دو کشور شود.
برآوردها و تحلیل های ژئوپلیتیک نشان‌دهنده آن است که ترکیه از توانمندی و ظرفیت نظامی مناسبی برای حمله به جزایر تحت ادعای خود در دریای اژه برخوردار است و به‌احتمال خواهد توانست با تحمل تلفاتی به اهداف خود دست یابد. بااین‌وجود، به سبب آنکه نیروی دریایی یونان در جزایر مورد ادعا دارای پایگاه و استحکامات نظامی قابل‌توجهی است به نظر عملیات نظامی احتمالی ترکیه با چالش های جدی مواجه خواهد شد و همین مسئله باعث به‌وجودآمدن دو ریسک ژئوپلیتیک عمده می گردد:
(1) خطر آغاز درگیری و یک جنگ جدید در اروپا که می تواند دامنه تأثیرات آن فراگیر و جهانی باشد؛
(2) ریسک ژئوپلیتیک ناشی از انسداد مسیر ارتباطی دریای سیاه به مدیترانه تحت‌تأثیر جنگ در دریای اژه.
اما آنچه که باعث پیچیدگی منازعات ژئوپلیتیک در دریای اژه می شود مربوط به موقعیت و منافع ژئوپلیتیک دو کشور روسیه و ایالات متحده آمریکا است:
(1) ایالات متحده آمریکا
آمریکا با هر دو کشور یونان و ترکیه دارای منافع مشترک است. کمااینکه هر دوی این کشورها عضو ناتو هستند و بر اساس منشور این پیمان انتظار حمایت سایر اعضا را دارند. هرچند از نظر حقوقی در اساسنامه ناتو بر روی این نکته تأکید شده است که در صورت مورد حمله قرارگرفتن توسط کشوری خارج از ناتو می توانند انتظار دریافت کمک را داشته باشند. این موضوع می تواند در صورت وقوع جنگ باعث یک بحران فراگیر در روابط داخلی ناتو شود و همین مسئله به عاملی برای ایجاد یک ریسک ژئوپلیتیک برای ناتو و آمریکا تبدیل شده است. علاوه بر این، به نظر می رسد که در بحران دریای اژه آمریکا تلاش می کند تا موضعی بیطرف را اتخاذ کند، هرچند تمایل کشورهای اروپایی و آمریکایی آن است که وضعیت فعلی که به نفع یونان است حفظ گردد. به‌عبارت‌دیگر، یونان و آمریکا در قضیه حاکمیت سرزمینی یونان بر جزایر مورد ادعا دارای منافع مشترک هستند. اما ریسک ژئوپلیتیک هنگامی دوچندان می شود که بحران اوکراین به میان کشیده شود. کشور ترکیه به سبب کمک تسلیحاتی به اوکراین با آمریکا در یک راستای راهبردی قرار گرفته است و همین موضوع بر پیچیدگی ریسک های ژئوپلیتیک در دریای اژه افزوده است. این احتمال وجود دارد که در صورت بروز جنگ میان یونان و ترکیه و حمایت آمریکا از یونان، ترکیه حمایت خود از اوکراین را قطع نماید و هم‌زمان دسترسی کشورهای غربی به اوکراین را از طریق تنگه های بسفر و داردانل مسدود نماید. به بیان دیگر، آمریکا در بحران دریای اژه با ریسک های ژئوپلیتیک مختلفی مواجه است که برای دستگاه سیاست خارجی این کشور به یک عامل چالش‌برانگیز مبدل شده است و هر انتخابی می تواند پیامدهای ژئوپلیتیک عمده ای را به همراه داشته باشد.
(2) روسیه
برای روسیه حفظ ثبات در دریای اژه نقش مهمی در دسترسی این کشور به آب‌های گرم دارد؛ بنابراین گزینه مطلوب آن است که همواره در این منطقه ثبات برقرار باشد. اما، حمایت های نظامی ترکیه از اوکراین باعث بروز ریسک های ژئوپلیتیک عمده ای برای روسیه شده است که نتیجه آن را می توان در ناکامی روسیه در دستیابی به اهداف نظامی خود در اوکراین یافت؛ بنابراین، یک گزینه منطقی آن است که ترکیه در یک بحران خودساخته با یونان گرفتار شود که باعث گردد کمک تسلیحاتی این کشور به اوکراین متوقف شود. در چنین شرایطی گزینه مطلوب برای روسیه حمایت از یونان خواهد بود. همین قضیه باعث اشتراک منافع ژئوپلیتیک روسیه و ایالات متحده آمریکا خواهد شد و ترکیه را در بحران دریای اژه رودرروی هر دو ابرقدرت جهانی قرار خواهد داد. در چنین موقعیتی ممکن است ترکیه دسترسی روسیه را به دریای مدیترانه قطع نماید که احتمالاً با واکنش روسیه مواجه خواهد شد. چنین واکنشی ریسک ژئوپلیتیک مداخله آمریکا را به همراه خواهد داشت که در نهایت باعث تغییرات شگرف در صحنه رقابت ژئوپلیتیک ترکیه و یونان می گردد.
چنین موقعیتی یک ریسک ژئوپلیتیک عمده برای ترکیه محسوب می گردد که در صورت وقوع می تواند باعث پیچیدهتر شدن شرایط در شرق دریای مدیترانه شود. اما در عمل چنین امری متصور نیست. چرا که ریسک های ژئوپلیتیک مختلفی در این حوزه وجود دارد که می تواند امنیت جهانی را با تأثیرات منفی مواجه سازد.
تحلیل های ژئوپلیتیک نشان‌دهنده آن است که گسترش بحران میان یونان و ترکیه می تواند به یک زنجیره پایان ناپذیر از رخدادهای ژئوپلیتیک در دریای اژه مواجه شود که در نتیجه دخالت های دو کشور روسیه و آمریکا تشدید خواهد شد. به‌عبارت‌دیگر، ماهیت رقابت ژئوپلیتیک ترکیه و یونان با یکدیگر، بحران اوکراین، تقابل روسیه و ایالات متحده آمریکا، منافع مشترک روسیه و آمریکا در دریای اژه، منافع متضاد این دو ابرقدرت در دریای سیاه و دریای مدیترانه و رقابت جهانی آن‌ها باعث چیده شدن یک صحنه شطرنج ژئوپلیتیک در دریای اژه شده است که در آن هر حرکت و رخدادی می تواند ریسک های ژئوپلیتیک و واکنش های متفاوتی را به همراه داشته باشد. به بیان دیگر، می توان این احتمال را داد که در حال حاضر بزرگ‌ترین ریسک ژئوپلیتیک در دریای اژه که قابل پیش بینی است این احتمال است که ترکیه آغازکننده جنگ در دریای اژه خواهد بود. اما پیچیدگی روابط دو کشور یونان و ترکیه با روسیه و آمریکا نشان‌دهنده آن است که رخدادهای بعدازاین رویداد به‌وضوح قابل پیش بینی نیست. چرا که اشتراک و تضاد منافع روسیه و آمریکا در این بحران به‌قدری متنوع است که آرایش این صحنه ژئوپلیتیک با حرکت هر بازیگر به‌کلی تغییر خواهد کرد و ریسک های ژئوپلیتیک جدید و متفاوتی را ایجاد خواهد کرد. همین مسئله دومین ریسک بزرگ ژئوپلیتیک را پیش بینی پذیر خواهد کرد: در صورت وقوع جنگ در دریای اژه آینده قابل پیش بینی نخواهد بود. همین مسئله باعث می گردد که نقش آمریکا در بحران دریای اژه پررنگ شود. چرا که بهترین گزینه برای آمریکا عدم بروز جنگ میان یونان و ترکیه است.
از طرف دیگر، تحلیل ژئوپلیتیک موقعیت کنونی نشان‌دهنده آن است که هرچند در صورت وقوع جنگ آغازکننده آن ترکیه خواهد بود، اما به‌احتمال‌قریب‌به‌یقین ترکیه از واردشدن به جنگ با یونان پرهیز خواهد کرد. چرا که پیچیدگی های ژئوپلیتیکی موجود و ریسک های ژئوپلیتیکی که وجود دارد رهبران ترکیه را قانع خواهد ساخت که واردشدن به هر جنگی با یونان باعث خلق زنجیرهای از واکنش های فرامنطقه ای خواهد شد که به سبب غیرقابل‌پیش‌بینی بودن ماهیت و شدت آن‌ها موجد ریسک های ژئوپلیتیک عظیمی برای ترکیه است.
بر همین اساس، و به‌عنوان نتیجه گیری، می توان گفت که در هفته های آینده دیپلماسی منطقه ای آمریکا در ترکیه و یونان فعال خواهد شد و این دو کشور ضمن حفظ اختلافات به وضعیت موجود رضایت خواهند داد. چرا که وقوع هر جنگی میان این دو کشور که هر دو از متحدان مهم آمریکا هستند باعث بروز ریسک های ژئوپلیتیک عظیمی برای آمریکا خواهد شد که این کشور حاضر به پذیرش آن‌ها نیست؛ بنابراین باتوجه‌به ماهیت رقابت های میان دو کشور یونان و ترکیه و نقش این دو کشور در پیشبرد راهبردهای جهانی آمریکا می توان گفت که در نهایت شاهد بروز جنگ میان این دو نخواهیم بود. چرا که آمریکا برای حفاظت از منافع خود اجازه چنین اقدامی را به هیچ‌کدام از طرفین منازعه نخواهد داد.
