به نقل از روزنامه‌ی دنیای اقتصاد:
روابط ایران و روسیه تاریخی پردامنه و پر فراز و نشیب دارد، اما نزدیکی جغرافیایی و نیاز ژئوپلیتیکی روسیه به ایران در برهه‌‌‌‌‌های گوناگون همواره حافظ سطح بالای روابط سیاسی بوده؛ حال‌آنکه حجم مبادلات تجاری دو کشور، حداقل در دوره معاصر، چشمگیر نبوده است. اکنون و باتوجه‌به شرایط ویژه روسیه، گسترش تجارت با ایران به‌ظاهر در میان گزینه‌‌‌‌‌های جدی مسکو قرار گرفته است. در همین زمینه گزارشی از سوی اتاق بازرگانی تهران منتشر شده است که با بررسی ۵ سناریوی محتمل برای پایان بحران اوکراین به این نتیجه می‌رسد که تجارت با روسیه، نه یک امکان بلکه ضرورت است.
سناریوی نخست پیروزی روسیه در جنگ اوکراین و تبدیل‌شدن این کشور به ابرقدرتی هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان با آمریکا است که نتیجتاً همکاری تجاری و ترانزیتی ایران با روسیه ضروری است. سناریوی دوم اینکه بخشی از اوکراین تصرف شود؛ اما تحریم‌های روسیه برجا بماند که باز همکاری با روسیه تحریم شده روابطی ناگزیر برای هر دو طرف است. پایان جنگ با آتشبس، سناریوی سوم است که در این حالت باز همکاری با روس‌ها ضرورت دارد و باید برای کمک به روسیه در مجامع بین‌الملل تلاش کرد و به تکمیل کریدور شمال – جنوب همت گذاشت. چهارم اینکه جنگ فرسایشی شود. در این صورت نیز کمک به روسیه و تکمیل کریدور شمال – جنوب ضروری است و در آخر اگر روسیه شکست بخورد احتمال تجزیه و فروپاشی آن هست که در این مورد ارتباط تجاری معنایی نخواهد داشت. باتوجه‌به این گزارش این احتمال میان ناظران هرچه بیشتر تقویت می‌شود که گسترش روابط تجاری میان مسکو و تهران، نه یکی از گزینه‌‌‌‌‌های موجود بلکه ضروری است و تنها با فروپاشی روسیه منتفی می‌شود. نشانه‌‌‌‌‌هایی از این تمایل از جانب روسیه وجود دارد، از جمله اینکه ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌‌‌‌جمهور روسیه نخستین سفر خارجی خود پس از وقوع بحران اوکراین را به تهران انجام داد. تمایل به گسترش روابط با روسیه در ادبیات مقام‌‌‌‌‌های رسمی ایران نیز به‌وضوح قابل‌مشاهده است. در آخرین نمونه می‌توان به سفر اخیر هیئت ایرانی به ریاست جواد اوجی وزیر نفت به روسیه اشاره کرد که سطح روابط دو کشور را بی‌سابقه توصیف کرد. همچنین آخرین آمار عملکرد تجاری دو کشور حاکی از افزایش ۵۰ درصدی حجم مبادلات دو کشور در ۶ماهه ۲۰۲۲ به نسبت مدت مشابه سال گذشته است.
سایه همسایه شمالی
گسترش روابط اقتصادی با کشورهایی نظیر روسیه و چین که از آن به‌عنوان سیاست نگاه به شرق یاد می‌شود در سال‌های گذشته در ایران بسیار موردبحث قرار گرفته است. در مورد روسیه، توسعه این روابط پس از وقوع بحران اوکراین جدی‌‌‌‌‌تر پیگیری شد و اشتیاق طرف روس نیز برای گسترش روابط تجاری با ایران بیشتر شد. در آخرین تحولات تجاری میان دو کشور هیئتی ایرانی به ریاست جواد اوجی، وزیر نفت، در کمیسیون مشترک ایران و روسیه به مسکو رفت. در این سفر که بیش از ۵۰ نفر از کارشناسان و مدیران ایرانی و بیش از ۱۵۰ نفر از بخش‌های دولتی و خصوصی روسیه حضور داشتند، ۴ تفاهم‌نامه با طرف روسی به امضا رسید. به گفته او بیش از ۴ میلیارد دلار قرارداد با شرکت‌های بزرگ روسی برای توسعه میدان‌‌‌‌‌های نفت و گاز ایران نیز اجرایی شده است.
از دستاوردهای دیگر شانزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران – روسیه برقراری همکاری‌های بانکی و پذیرش متقابل نظام استاندارد دو کشور برای تبادل محصولات کشاورزی است. جواد اوجی، همچنین از انجام مذاکره برای همکاری در زمینه‌‌‌‌‌های بهداشت و سلامت، امضای تفاهم‌نامه‌‌‌‌‌های اخذ وام برای برقی‌سازی پروژه خط ریلی اینچه‌برون – گرمسار و اجرای پروژه‌‌‌‌‌های ای پی‌سی خطوط لوله انتقال فرآورده با طرف روسی سخن گفت. الکساندر نواک، معاون نخست‌‌‌‌‌وزیر روسیه نیز درباره گسترش تجارت میان ایران و روسیه اظهارنظر کرد. دستیابی به توافق‌نامه تجارت آزاد با اوراسیا موضوعی است که الکساندر نوواک در حاشیه بر‌گزاری شانزدهمین کمیسیون مشترک به آن اشاره کرد و گفت: ما برای برداشتن موانع مرزی با کشورهای ثالث، گفت‌وگو و برای برطرف‌کردن همه موانع کنونی در راه گسترش روابط بازرگانی دوجانبه و دستیابی به توافق‌نامه‌ای درباره ایجاد منطقه آزاد بازرگانی میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده نزدیک، توافق کرده‌‌‌‌‌ایم. به گفته نوواک گردش بازرگانی میان روسیه و ایران در هشت‌ماهه گذشته سال جاری با ۴/ ۳۶درصد افزایش به ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسیده و باتوجه‌به افزایش این رقم با سرعت بی‌سابقه، او بر این باور است که این رقم به‌زودی به چهار میلیارد دلار برسد.
اما تازه‌‌‌‌‌ترین گزارش گمرک روسیه افزایش حجم تجارت میان دو کشور را بیش از این ارزیابی می‌کند. این گزارش حاکی از افزایش ۹/ ۴۴درصدی ارزش تجارت دو کشور در ۶ ماه اول سال۲۰۲۲ در مقایسه با مدت مشابه سال میلادی گذشته است.
براین‌اساس ارزش تجارت ایران و روسیه در این بازه به ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است. طبق این آمار، تجارت میان ایران و روسیه در بازه یک‌‌‌‌‌ساله سال۲۰۲۱ نسبت به سال۲۰۲۰ نیز به میزان ۴/ ۸۱درصد افزایش یافت و از ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار به ۴ میلیارد دلار رسیده است.
همچنین طبق آخرین آمار گمرک ایران حجم تجارت دو کشور در سال۱۴۰۰ بالغ بر ۶۳/ ۴ میلیارد دلار بوده که از این میزان ۰۵/ ۴ میلیارد دلار صادرات روسیه به ایران و ۵۸۳ میلیون دلار صادرات ایران به روسیه بوده است که نشان می‌دهد گذشته از روند افزایشی ارزش کلی مبادلات ایران و روسیه، در این سال‌ها تراز تجاری به نفع روسیه پیش رفته است، اما برخی مقام‌‌‌‌‌های رسمی و شماری از فعالان اقتصادی شرایط جدید ژئوپلیتیک و تحریم‌های وضع‌شده علیه روسیه را فرصتی برای ورود به بازار ۱۰۰ میلیارد دلاری واردات روسیه ارزیابی می‌کنند. از جمله علیرضا پیمان پاک رئیس سازمان توسعه تجارت از ایجاد ظرفیتی ۱۰۰ میلیارد دلاری برای کالاهای ایرانی در شرایط جدید روسیه خبر داده و گفته است: طبق برآوردها عددی بین ۸۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار از واردات روسیه از کشورهای غیر دوست تأمین می‌‌‌‌‌شده و به‌این‌ترتیب امروز ظرفیت بسیار بزرگی برای کالاهای ایرانی وجود دارد و درصورتی‌که ما بتوانیم با یک اقدام راهبردی شرایط را به نفع خودمان تغییر دهیم قطعاً می‌توان از بخش زیادی از ظرفیت این بازار استفاده کرد. امکان تحول در تجارت دو کشور و جنبه‌‌‌‌‌های گوناگون آن در گزارشی که اتاق فکر ژئوپلیتیک اتاق تهران منتشر کرده، بررسی شده است.
گره‌خوردن ناگزیر منافع
گزارش اتاق تهران که در عنوان آن ضرورت توسعه تجارت با روسیه به چشم می‌خورد با ذکر خبر سفر ولادیمیر پوتین به ایران آغاز می‌شود. این سفر، نخستین سفر خارجی رئیس‌‌‌‌‌جمهور روسیه پس از وقوع بحران اوکراین بود که در ادبیات دیپلماتیک پیامی مشخص تلقی می‌شود. در این سفر پوتین پروتکل تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا را تصویب کرد و گام دیگری در جهت ایجاد منطقه آزاد تجاری میان ایران و روسیه برداشت. در همین مدت سخنان دیگری نیز درباره تجارت میان دو کشور به میان آمد، از جمله مذاکره برای دورزدن تحریم‌ها از طریق کریدور حمل‌ونقل زمینی و دریایی شمال – جنوب که روسیه را به خلیج‌فارس متصل و کالاهای روسی را به هند منتقل می‌کند. نگاه کلی روسیه به ایران به تحلیل این گزارش همچنان عمدتاً ژئواستراتژیک است؛ یعنی چگونه ایران می‌تواند اهرمی برای رقابت روسیه در بعد نظامی باشد و تجارت با آن کشور نیز باید از همین منظر بررسی شود. علاوه بر این باید به این نکته توجه کرد که جنگ اوکراین نقطه پایانی بر فرض روسیه به‌عنوان بخشی از غرب بود. براین‌اساس برای پایان جنگ اوکراین ۵ سناریو وجود دارد که همه به تجارت با ایران گره‌خورده است.
سناریوی نخست؛ روسیه پیروز شود. در این حالت روسیه بر پیشروی خود ادامه خواهد داد و خود را قدرت هم‌تراز با ایالات متحده تصویر خواهد کرد. در این صورت ایران باید رابطه خود را با کرملین توسعه دهد، رابطه با الیگارش روسی را جدی بگیرد و رابطه ترانزیتی را تقویت کند.
سناریوی دوم؛ روسیه تعدادی از استان‌های اوکراین را تصرف و به روسیه منضم کند و تحریم‌های مسکو پابرجا بماند. در این صورت ایران هم باید رابطه خود را با کرملین ادامه دهد.
سناریوی سوم؛ جنگ با آتشبس پایان یابد. در این حالت روسیه از استان‌های اشغالی خارج و تنها کریمه را خواهد داشت، لذا همکاری با روس‌ها بازهم ضرورت دارد و باید در مجامع بین‌المللی به روس‌ها کمک و تلاش شود تا کریدور شمال – جنوب تکمیل شود.
سناریوی چهارم؛ جنگ فرسایشی شود. در این حالت نیز همکاری با روسیه به‌ویژه برای فعال‌‌‌‌‌سازی کریدور شمال – جنوب ضروری به نظر می‌رسد.
سناریوی پنجم؛ روسیه شکست‌خورده و عقب‌‌‌‌‌نشینی کند. در این حالت احتمال فروپاشی و تجزیه روسیه وجود دارد و طبیعتاً همکاری هم در کار نیست. چنانچه مشخص است تنها در صورت شکست و فروپاشی روسیه است که توسعه تجارت با آن را از حالت ضرورت خارج می‌کند، بااین‌وجود روسیه هیچ‌گاه دارای سیاستی منسجم دررابطه‌با کشورهای جنوب نبوده است و به نوشته این گزارش اکنون نیز نگاهی فرصت‌‌‌‌‌طلبانه به این روابط دارد، برخلاف چین که با ادبیات مختص ابتکار کمربند و جاده موفق شده است با کشورهای طرف حساب خود درگیر روابطی موفق شود.
فرصت‌ها و راهکارها
اما فرصت‌های راهبردی گسترش این روابط به این قرار ذکر شده است. در وهله اول یکی از بزرگ‌ترین موانع در توسعه رابطه دوجانبه ایران و روسیه عدم شکل‌دهی به همکاری‌های استراتژیک به‌جز نیروگاه بوشهر بوده است. در حال حاضر، توسعه و فعال‌‌‌‌‌سازی کریدور شمال – جنوب و ظرفیت ترانزیتی ایران با وجود تمایل کم جمهوری آذربایجان از حوزه‌های استراتژیک همکاری است. درگذشته بیشتر مبادلات ایران متمرکز بر مواد غذایی بود که در یک سال اخیر ترکیب صادرات ایران به روسیه از محور محصولات کشاورزی به محصولات صنعتی تغییر کرده، به‌طوری که در ماه‌های اخیر با رشد ۳۰ درصدی کالاهای صنعتی به روسیه تراز صادرات صنعتی به این کشور برای اولین‌بار مثبت شد. ایران دارای مالکیت ۵۳ درصدی در بندر سالیانکا و دارای بندر رسمی در آستاراخان روسیه است. هر دو کشور دارای منابع گازی در دریای خزر و حوزه‌های مشترک هستند. تجار غیر روس مانند آذری‌‌‌‌‌ها، ارامنه و تاجیک به دلیل اشتراکات قومی و زبانی با اقوام ایرانی، فرصت تجاری مهمی برای گسترش روابط محسوب می‌شوند و البته استان‌های مسلماننشین روسیه بازار بالقوه مناسبی برای کالاهای ایران به‌حساب می‌آیند و همکاری‌های چندجانبه در آسیای میانه و قفقاز برای دو کشور ایران و روسیه منافع قابل‌توجهی دارد. اما درباره رویکردهای راهبردی در روابط با روسیه این گزارش می‌نویسد؛ اگر رابطه ایران باعث افزایش دامنه نفوذ روسیه و توسعه اقتصادی آن شود امکان دارد ایران در معرض تحریم‌های غرب قرار بگیرد و در نتیجه بهتر است روابط با روسیه در پیرامون قرار بگیرد. در نهایت هرچند روابط ایران و روسیه به نتیجه جنگ اوکراین بستگی دارد؛ اما توسعه روابط تجاری با روسیه ناگزیر به نظر می‌رسد. این روابط باید با درنظرگرفتن ملاحظاتی پیش برود، از جمله اینکه ایجاد درهم‌‌‌‌‌تنیدگی اقتصادی و افزایش حجم تجارت دوجانبه به میزانی باشد که همکاری اقتصادی با ایران برای روسیه قابل‌چشم‌پوشی نباشد، تمرکز بر حل نیاز روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم، با تکمیل محورهای بر زمین‌مانده کریدور شمال – جنوب صورت گیرد، به مدل‌های همکاری سه‌جانبه مشترک بین تهران، مسکو و دهلی برای تکمیل، توسعه و فعال‌‌‌‌‌سازی چابهار شکل‌دهی شود، به روسیه اجازه داده نشود از کارت ایران در صحنه بین‌المللی استفاده کند، توسعه روابط صرفاً مبتنی بر تأمین نیازهای اقتصادی روسیه بدون تبلیغ و رسانه‌ای کردن آن انجام گیرد و از شمول تحریم‌های ثانویه غرب به ایران به اتهام همکاری نظامی دررابطه‌با اوکراین جلوگیری شود، تمرکز بر صادرات کالایی باتوجه‌به بازار ۱۵۰ میلیون‌نفری روسیه و توسعه همکاری با تجار آذری، ارمنی و تاجیک و استان‌های مسلماننشین روسیه قرار گیرد و دست آخر تمرکز بر فعال‌‌‌‌‌سازی شرکت‌های بزرگ صادراتی و تشکیل کنسرسیوم‌‌‌‌‌های صادراتی از شرکت‌های کوچک ویژه بازار روسیه معطوف شود.
در زمینه اقدامات راهبردی این گزارش مواردی را برمی‌‌‌‌‌شمرد که از میان آنها می‌توان به تشکیل هلدینگ ویژه صادرات مواد غذایی به روسیه با مشارکت شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی، تشکیل کنسرسیوم خدمات فنی – مهندسی ایرانی برای فعالیت در پروژه‌‌‌‌‌های راهبردی روسیه، تشکیل کنسرسیوم استخراج و انتقال منابع گازی دریای خزر با همکاری روسیه، هند و سایر طرف‌‌‌‌‌ها، در صورت در اختیار داشتن منابع مالی کافی در دولت، خرید بنادر دیگر روسیه در ماخاچ‌قلعه یا ولگاگراد علاوه‌بر بندر سالیانکا توصیه می‌شود. همچنین می‌توان به خرید زمین و کشت فرا سرزمینی در استان‌های دارای پتانسیل کشاورزی به‌ویژه در استان‌های مسلماننشین، ایجاد مراکز عرضه مستقیم در استان‌های مسلماننشین در حوزه غذا، پوشاک، کیف و کفش و محصولات مصرفی اشاره کرد.
