ابزار مشتقه قراردادهایی هستند که ارزش آن‌ها به یک دارایی پایه وابسته است و اصطلاحاً از آن مشتق می‌شود. یعنی این قراردادها از خودشان هیچ ارزشی ندارند و درواقع، ارزش آن‌ها تابع دارایی پایه‌ای است که از آن مشتق شده‌اند. قراردادهای آتی از محبوب‌ترین ابزار مشتقه هستند و پیچیدگی آن‌ها هم در مقایسه با سایر ابزار مشتقه، کمتر است.
قرارداد آتی یعنی الان ما اقدام به خرید کالایی می‌کنیم اما تصمیم نداریم که همین‌الان کالا را تحویل بگیریم. و درواقع می‌خواهیم چند ماه بعد کالا را تحویل گرفته و پول آن را بپردازیم، بنابراین به قراردادی که طی آن کالایی را اکنون و باقیمت مشخصی خریداری کنیم اما تحویل و پرداخت وجه آن در آینده صورت می‌گیرد، قرارداد آتی می‌‌‌گویند.
در این قرارداد طرفین متعهد به تحویل کالا و پرداخت وجه آن در تاریخ مشخصی در آینده هستند و برای تضمین انجام تعهد باید خریدار و فروشنده هرکدام مبلغی را نزد شخص امینی (بورس کالا) قرار دهند.
ضمانت اجرایی، مسئله‌ای مهم در قراردادهای آتی است؛ چراکه قیمت به هر سمتی حرکت کند، یکی از طرفین قرارداد دچار زیان می‌شود و تمایلی برای اجرایی شدن قرارداد آتی در سررسید موردنظر نخواهد داشت. به همین منظور، بورس کالا به‌عنوان ضامن اجرایی قراردادهای آتی وارد عمل می‌شود.
برای این‌که مشکل یادشده در قراردادهای آتی پیش نیاید، قسمتی از مبلغ کل قرارداد به‌عنوان وجه تضمین در نظر گرفته می‌شود. وجه تضمین، بخش تعیین‌شده‌ای از کل مبلغ قرارداد است که توسط طرفین قرارداد آتی، در اختیار طرف سوم معتمدی که در اینجا بورس کالاست گذاشته می‌شود.
طرفین قرارداد، حسابی با عنوان حساب در اختیار بورس باز می‌کنند که همان‌طور که از اسمش برمی‌آید، مدیریت، برداشت و واریز آن، در اختیار بورس است. طرفین قرارداد مبلغ تعیین‌شده به‌عنوان وجه تضمین را در حساب در اختیار بورس خود قرار می‌دهند و وارد قرارداد آتی موردنظرشان می‌شوند.
وقتی یکی از طرفین قرارداد از معامله آتی خود در سود باشد، یعنی مبلغ دارایی او از مبلغ وجه تضمین اولیه بالاتر باشد، یا اگر برابر با وجه تضمین اولیه باشد، در وضعیت عادی یا Normal قرار دارد.
اگر معامله‌گر دچار زیان شده باشد اما مبلغ موجود در حساب در اختیار بورس او بین مبلغ وجه تضمین اولیه و حداقل وجه تضمین (70% وجه تضمین اولیه) بوده و از این عدد پایین‌تر نیامده باشد، در وضعیت At Risk قرار دارد. این وضعیت ازنظر قوانین و مقررات نتیجه خاصی ندارد اما به شخص یادآوری می‌کند که در موقعیت ریسک و خطر است.
اگر زیان معامله به حدی برسد که موجودی حساب معامله‌گر از حداقل وجه تضمین پایین‌تر بیاید، او در وضعیت کال‌مارجین (Call Margin) قرار خواهد گرفت. در این حالت، این شخص باید موجودی حساب خود را به سطح وجه تضمین اولیه برگرداند؛ در غیر این صورت، موقعیت معاملاتی او توسط کارگزار بسته‌شده و
بقیه مبلغ وجه تضمین پس از کسر مبلغ کارمزد، به‌حساب معامله‌گر واریز خواهد شد.
تعدیل یا تسویه روزانه، یکی دیگر از راهکارهایی است که برای ایجاد ضمانت اجرایی قراردادهای آتی در نظر گرفته‌شده است. درواقع برای تسویه روزانه، ابتدا میانگین موزون قیمت 30 درصد معاملات آخر بازار را به‌دست می‌آورند. این قیمت، قیمت تسویه روزانه است و تسویه مطابق این قیمت انجام می‌گیرد.
حال مطابق این قیمت مشخص می‌شود که قرارداد به سمت نفع و سود خریدار حرکت کرده است یا فروشنده. برای مثال فرض کنید قیمت واحدهای صندوق افزایش‌یافته و 100,000 تومان سود نصیب خریدار قرارداد آتی شده است. این مبلغ از حساب در اختیار بورس فروشنده کسر شده و به‌حساب خریدار واریز می‌گردد.
با محاسبه روزانه قیمت تسویه و کسر و واریز مبلغ آن، اجرای قراردادهای آتی تسهیل می‌شود.
مفهوم دیگری به‌عنوان قیمت تسویه لحظه‌ای نیز وجود دارد. قیمت تسویه لحظه‌ای هم بر اساس 30% حجم معاملات پایانی در هرلحظه معاملاتی محاسبه می‌شود. درواقع این قیمت تنها برای اطلاع معامله‌گران محاسبه می‌گردد و ازنظر اجرایی و قانونی، کاربردی ندارد.
اگر به علت وجود صف خرید یا صف فروش، بستن موقعیت معامله‌گرانی که کال‌مارجین شده‌اند امکان‌پذیر نباشد، بازار دیگری تشکیل می‌شود که بازار جبرانی نام دارد.
بازار جبرانی پس از جلسه معاملاتی عادی برگزار می‌شود و هدف از برگزاری آن، بستن موقعیت‌های معاملاتی متعلق به معامله‌گرانی است که کال‌مارجین شده‌اند. زمان برگزاری بازار جبرانی توسط بورس کالا در سامانه معاملاتی مشخص می‌شود اما معمولاً یک ربع پس از پایان جلسه معاملاتی عادی است.
در بازار جبرانی به دامنه نوسان تعیین‌شده در جلسه معاملاتی عادی که 5%± است، مقادیری اضافه می‌شود تا بستن موقعیت معامله ممکن گردد. اگر در این بازه قیمتی هم موقعیت بسته نشود، بازار جبرانی به دوره بعدی کشیده خواهد شد و دامنه نوسان بازهم افزایش می‌یابد.
