ابزار مشتقه قراردادهایی هستند که ارزش آن‌ها به یک دارایی پایه وابسته است و اصطلاحاً از آن مشتق می‌شود. یعنی این قراردادها از خودشان هیچ ارزشی ندارند و در واقع، ارزش آن‌ها تابع دارایی پایه‌ای است که از آن مشتق شده‌اند. قراردادهای آتی از محبوب‌ترین ابزار مشتقه هستند و پیچیدگی آن‌ها هم در مقایسه با سایر ابزار مشتقه، کمتر است.
در قرارداد آتی، دو طرف با هم توافق می‌کنند که در تاریخ مشخصی در آینده، مقدار معینی از یک کالا را با مبلغ تعیین‌شده‌ای معامله کنند. یعنی خریدار متعهد می‌شود که مبلغ تعیین‌شده را در سررسید قرارداد بپردازد و فروشنده هم متعهد می‌شود که میزان مشخصی از کالا را در آن موعد به خریدار تحویل دهد.
در قراردادهای آتی رسمی، برای این کالا استاندارد مشخصی هم تعیین می‌شود تا در موعد سررسید، کالای مطلوبی به‌دست خریدار برسد و از این نظر دچار ضرر نگردد.
برای مثال فرض کنید امروز قیمت کالای A برابر با 100 تومان است. شخص الف که معتقد است در آینده قیمت این کالا افزایش خواهد یافت، با شخص ب قراردادی می‌بندد. طبق این قرارداد شخص ب متعهد می‌شود که 6 ماه دیگر این کالا را با قیمت مشخصی (مثلاً همین 100 تومان امروز) بفروشد. شخص الف هم متعهد به پرداخت 100 تومان و تحویل‌گرفتن کالای A در همین موعد است.
حال فرض کنید در موعد سررسید قرارداد، قیمت کالای A به 120 تومان رسیده باشد. در این صورت شخص الف می‌تواند این کالا را به قیمت 100 تومان خریده و 120 تومان بفروشد. در این صورت او 20 تومان سود به‌دست آورده است. همچنین ممکن است که روند قیمت برخلاف پیش‌بینی او بوده باشد و مثلاً قیمت کالا به 80 تومان رسیده باشد. در این صورت او متحمل 20 تومان ضرر خواهد شد؛ چرا که کالایی به قیمت 80 تومان را 100 تومان می‌خرد.
ابزارهای مشتقه (از جمله قراردادهای آتی) ابزاری هستند که قیمت و ارزش آن‌ها از یک نوع دارایی که اصطلاحاً به آن “دارایی پایه” می‌گویند، مشتق می‌شود.
معمولاً در بورس‌های کالایی دنیا، دارایی‌های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، انواع فلزات، انواع فراورده‌های نفتی و سایر محصولات به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی مطرح می‌گردند.
در حال حاضر در بورس کالای ایران سه کالا شامل: زعفران، نقره و واحد های صندوق طلای لوتوس معامله می شوند. این در حالی است که در گذشته معاملات آتی سکه طلا نیز با استقبال زیادی روبرو شده بود و احتمال می رود در آینده مجددا سکه طلا در بازار آتی معامله شود. در صورتی که دارایی مورد نظر در قرارداد، کالا باشد، لازم است که شرایط قابل قبول کالا توسط بورس تعیین شود. دلیل این امر آن است که کالاهای مختلف با شرایط کمی و کیفی متفاوت ممکن است، در بازار موجود باشد.
پس از توقف قراردادهای آتی سکه طلا در شهریور ۱۳۹۷، بازار آتی با بستن قرارداد روی محصولات کشاورزی (زعفران، زیره سبز و پسته) به کار خود ادامه داد. با این حال، فعالان این بازار همواره جای خالی قراردادهای آتی مبتنی بر طلا را حس می‌کر‌دند.
در اسفند ۱۳۹۹ و با راه‌اندازی قراردادهای آتی نقره، گمان می‌رفت که این نوع از قراردادها، جایگزین مناسبی برای قراردادهای آتی سکه باشد اما واقعیت با انتظارات اندکی تفاوت داشت. بالاخره بورس کالا تصمیم گرفت تا قراردادهای آتی صندوق طلا را در تیر ماه ۱۴۰۰ راه‌اندازی کند و به این ترتیب ضمن تنوع بخشیدن به دارایی‌های پایه بازار آتی، یک قرارداد طلامحور را به بازار عرضه کند.
قراردادهای آتی واحدهای صندوق سرمایه گذاری طلا از ۱۲ تیر سال ۱۴۰۰ در بورس کالای ایران راه اندازی شد. دارایی پایه این قراردادها، واحدهای سرمایه گذاری صندوق سرمایه گذاری پشتوانه طلای لوتوس (طلا) اعلام شده و همچنین اندازه هر قرارداد نیز ۱۰۰۰ واحد سرمایه گذاری صندوق سرمایه گذاری طلا در نظر گرفته شده است.
حد نوسان قیمت روزانه این قراردادها حداکثر مثبت و منفی ۵ درصد با توجه به قیمت تسویه روزانه روز قبل و حداکثر حجم هر سفارش ۲۵ قرارداد خواهد بود. درخصوص سقف مجاز موقعیت های تعهدی باز و معاملات نیز باید گفت که سقف مجاز موقعیت های تعهدی باز مشتریان برای اشخاص حقیقی و حقوقی ۵۰۰ موقعیت در هر نماد معاملاتی و برای بازارگردانان ۱۰۰۰ موقعیت در هر نماد معاملاتی و قابل افزایش تا ۲۰ درصد موقعیت‌های تعهدی باز در آن نماد در بازار است.
از سوی دیگر، تعداد موقعیت های باز کل بازار در هر نماد معاملاتی حداکثر معادل یک هزارم سقف واحدهای معاملاتی قابل صدور صندوق سرمایه گذاری پشتوانه طلای لوتوس (طلا) اعلام شده است.
